د حسن حقيقت (جماليات) – رشيد احمد

ښائست،ښکلا يا حسن هرڅوک پېژني اودهرچا ښائسته څيز خوښ وي . خو کۀ دچانه تپوس وکړې چې ښائست څۀ شے دے؟ نو هغه پرېشانه شي اوخپل مطلب بيانول ورته ګران شي . ښائست ياحسن ته جمال هم وئيلے شي.

“جماليات” د “جمال” جمع ده چې ښائست يا حسن ته وئيلے شي او په اصطلاح کښې “جماليات” دحسن يا ښائست د مطالعې دپاره هم پکارولے شي يعنې دحسن فلسفې ته جماليات وئيلے شي . حسن پۀ خپله څۀ شے دے اوچاته به ښائسته وايو اوچاته به “بدرنګه” وايو؟ دښائسته معيار به څۀ وي؟ چې ټول ورته ښائسته ووائي. ځکه چې دهر چا خپل خپل معيار دے. وائي چا مجنون ته ووې چې دا لېلي خو تکه توره ده، ستاولې دومره خوښه ده؟ نوهغۀ پۀ جواب کښې ووئيل چې زما پۀ سترګو ورته وګوره. يو هغه حسن دے چې هرڅوک ورته ښائسته وائي. بل هغه حسن دے چې اختلاف ولري. د هر چا دخوښې خپل خپل معيار وي يا دهرچا خپل خپل جمالياتې ذوق وي.

پوهان اوفلاسفه پۀ دې حقله څۀ وائي اوڅنګه ئې بيانوي ؟ پۀ هر دور او زمانه کښې فلاسفه دې ته پۀ خپل نظر کتلې دي، پۀ قديم کښې يوناني حکما اوفلاسفه پۀ دې حقله خپل فکرونه اونظرونه بيان کړي دي . دلته ورته انتهائي لنډه کتنه کوو. حسن هغه احساس دے چې ليدونکي يا کتونکي ته ترې خوشحالي ،خوند يا حظ حاصلېږي. کتونکي دهغه شي د جمال اوښائست صفت کوي اودغه احساس ته جمالياتي حس وئيلے شي.

جمالياتي حس پۀ حقيقت کښې “اصل” اوجمالياتي ذوق دهغې “فرعه” ده. جمالياتي حس دزړۀ يا قلب وجداني قوت دے اودهغې اساسي حېثيت لري ،فطري دے چې موهيبت الٰهي ګڼلے شي . پۀ فطرت کښې لافاني دے او پۀ دې معنا کښې ددې قوت احساس دحسن قلب سره کمے زياتے کېدے شي خو فنا کېدے نۀ شي.

هم دا وجه ده چې انسان بې د څۀ رنګ اونسل او زمان ومکان نه جمالياتي حس لري او يوشان ئي لري. د دې پۀ کميت کښې فرق کېدے شي خو پۀ کېفيت کښې نه شي کېدلے. دليل ئې دادے چې دنړۍ دهرې برخې اوهر وطن اود هر قسمه خلک مهذب اوغېر مهذب، ښارے اوکلي وال،جاهل او عالم، ښائسته ته ښائسته وائي اوخوښوي ئې. پۀ جمالياتي حس يا قوت کښې کموت يا زياتون کېدے شي. خو ترڅو چې دحظ يا خوند تعلق دے نو ټول ئې يو شان اخلي اودغه جمالياتي خاصه ده. ټول خلک پۀ جمالياتي حس کښې يوشان دي خو پۀ ذوق کښې مختلف دي، يو اجتماعي دے اوبل انفرادي اوشخصي دے.

حسن څۀ دے؟ ددې سوال پۀ فلسفيانه اندازکښې جواب “جماليات” ګڼلے شي. دقديمو يونانيانو عقيده وه چې دحسن انواع بې شماره دي خو اصل ئې يو دے. ځکه پۀ هر ښائسته شي کښې ابديت موندے شي ولې چې الوهيتي حسن پکښې شريک وي . يا داچې الوهيتي حسن پکښې ظهور کوي. ددوي پۀ عقيده دحسن حقيقي عرفان د ژوند مقصد ؤ او عقل ئې د دغه عرفان سرچينه ګڼله نو ځکه ئې خېر دعقل برخه تصور کوله او د عقل سره ئې دحسن دنندارې جذبه مهمه ګڼله . افلاطون دې جذبې ته “عشق” يا “ايروس” وئيلو. ډاکټر اقبال ورته کله عشق اوکله وجدان وائي.

سقراط وائي چې مينه يا عشق د انسان ملکيت نۀ دے بلکې مينه دخېر ارزو ده، اوطلب دے دکوم کموت چې روح محسوسوي ځکه چې کوم څيز دانسان سره وي نو هغه ئې طلب نۀ کوي . هغه وائي چې دمينې حقيقت يا دمينې حقيقي مقصد ئې د “مينتي نيا” د “ديوتيمانه” نومې يوې ښځې نه زده کړے دے.

پۀ دې لړ کښې دسقراط دبحث نتيجې دادي :

1. حسن مطلق اصل حقيقت دے اوکوم شي ته چې مونږ ښائسته وايو هغه ددې حقيقت مظاهر وي.

2. حسن مطلق قائم بالذات، ناقابل تغير، حي وقيوم اوبې مثل و بې عديل دے.

3. حسن مطلق د ټولو نېکو سرچينه ده.

4. حسن مطلق مشاهده اوادراک علم دے. داعلم خېردے اودغه دحيات انساني مقصود حقيقي دے.

“تصور”، دتصور مطلب ذهني تصوير دے. دکوم پۀ حقله چې مونږ فکر اوسوچ کوو. يو غربي فلسفي”لاک” وائي تصور هغه شے دے دکوم چې ذهن پۀ خپل ذات کښې ادراک وکړي. دافلاطون پۀ نزد حسن دنېکۍ عېن دے اوپه عالم محسوس کښې مظاهر صرف اضافي حسن لري. يعنې د کم ښائسته څيز پۀ مقابله کښې ئې اظهار کېږي. دهغه پۀ نزد ددې کائنات هرڅۀ ناپائيداره اومتغير دي. هغه د يو بل عالم ذکر کوي او وائي چې هلته هرڅۀ پائيدار دي اوغېر متغير دي چې هغه ورته “ايډيوس” وائي يا “عالم امثال” ورته هم وئيلے شي.

اګستائين حسن د تناسب او هم اهنګۍ صورت ګڼي. دهغۀ پۀ نزد دهر ښائسته څيز پۀ وجود کښې عناصرترکيبي کښې تناسب اوهم اهنګي لازمي دي او داد هغې يو امتيازي خوبي ده. هغه پۀ کثرت کښې پۀ وحدت زور ورکوي. لکه څنګه چې پۀ يوه نغمه کښې مختلف “سورونه” دهغې هم اهنګي يا حسن ترتيب ښائسته کوي، هم دغه رنګ دا کائنات دمتضادو څيزونو اوخوبو دحسن ترتيب له کبله ښائسته اوپۀ دنيا کښې ټول ځناور اوهر نوع ددوي پۀ حسن ترتيب کښې برخه لري.. دکائنات حسن دټولو دترتيب له کبله دے. مولانا ابوالکلام ازاد هم پۀ کثرت کښې د وحدت قائل دے.

مولانا ابوالکلام ازاد خپل فکر داسې ښکاره کوي:

“بې شکه کاروبار فطرت کښې ځينې مظاهر داسې دي چې پۀ هغې کښې تاته د حسن اوښائست نخښې نۀ ښکاري، تۀ وائې چې د تورانو اوبلبلو سره پۀ باغ کښې د زاغ شور اوچغې ولې دي؟ خو ستاسو هېر دي چې د فطرت نغمه د يو اهنګ نه نۀ ده جوړه اونۀ پکار وه. څنګه چې ستاسو دموسيقۍ پۀ “الو” کښې د زېر و بم ټول اهنګونه شتون لري هم دغه رنګ د فطرت پۀ تارونو کښي وچت اوټيټ اهنګونه شته ، نري اونرم سورونه هم شته اوغټ غټ سورونه هم شته. ددې ټولو سورونو دمېلاوېدلو نه پس چې کوم کېفيت پېداکېږي هغه دموسيقۍ حلاوت دے. کۀ چرې تاسو د بين يا پيانو يو سور ټنګوئ نو نغمه ترې نۀ جوړېږي ترڅو چې درنې، سپکې، غټې اوکچې چابيانې (سورونه) و نۀ چېړئ. فطرت هم داسې کړي دي چې يوازې دکارغۀ او زاغ غږونه ئې خواږۀ نۀ دي خو دبلبل اوتورانۍ سورونه ورسره مېلاؤ شي نو نغمه شي”.

دحسن په حقله امام لغت راغب اصفهاني پۀ خپل کتاب “المفردات” کښې ددې ټکي داسې معنې ليکي:

حسن هغه شے دے چې خوشحالي بخښي، يا عقل،خواهش يا دحس د رونه متاثره کېږي. د حسن نقيض “سوء” دے چې مطلب ئې دے هغه شے چې انسان غمژن کړي هغه کۀ دنياوي وي يا اخروي، نفسياتي وي کۀ جسماني، يا محض دمعروض اوخارج سره تعلق لري. لکه دمال او دولت تلل . دا د قران مجيد د يو ايت دمفهوم تصديق کوي چې داسې څيز ترېنه مطلب دے چې ليدونکے يا کتونکے خوشحاله کړي.

لونها تسر النٰظرينة (البقره۹۶.۲)

(دهغې رنګ ليدونکي خوشحاله کړي)

د يوې بلې نظريې مطابق چې “نظريه وحدت جمال” ورته وائي دهغې پيشکونکي وائي چې حسن اوقبح (ښائست اوبدرنګي) ديو څيز حسين کېدل يا قبح کېدل هېڅ حېثيت نۀ لري دا صرف کتونکي يا ليدونکي يا ناظر جذب درون يا هغه جذبه وي چې پۀ موضوع کښې دحسن صورت خپل کړي اوهغه ښائسته اوجاذب نظر کړي. د دې نظريې بل مکتب فکر د”تصور جنسيت” قائل دے اودعویٰ کوي چې دکائنات تکوين دجذب و انجذاب دعناصرو نه شوے دے او پۀ دنيا کښې هر ذي روح دخپل متضاد صنف لپاره جبلي کشش لري چې “جبلت جنسي” ورته وئيلے شي. اوپۀ اصل کښې جبل جنس دحسن وجاذبيت منبع ده اود هغې پۀ اظهار يا اعجاز سره دا کائنات ښائسته او زړۀ راښکونکے ښکاري . پۀ بل صورت کښې في الحقيقت يو شے نۀ ښائسته دے اونۀ بدرنګ.

کروساز پۀ “الحسن” نومې کتاب کښې دحسن پۀ درې صفتونو زور ورکړے ؤ ۱. پۀ کثرت کښې پۀ وحدت ۲.تناسب او۳. موزونيت .

د اټول بحث مونږ داسې راغونډوو چې هر شے ښائست لري. اود هغې لپاره ضروري ده چې تناسب ولري،درنګونو مناسب امتزاج ولري،موزونيت پکښې وي .کله چې داټول يو ځاے شي نو د دې ټولو مناسب امتزاج ته حسين يا ښائسته وئيلے شي.

رحمان بابا انساني حسن داسې ستائي:

دراز قد دراز مژګان درازې زلفې

وړې شونډې وړه خلۀ واړۀ غاښونه

اوخوشحال بابا ئې داسې ستائي :

غټې سترګې لوئې باڼۀ پراخې وروځې

شکر لبې ګل رخسارې مه جبينې

تنګې خلې لکه غوټۍ،هوار غاښونه

سر ئې ګرد پۀ تورو زلفو عنبرينې

پۀ وجود کښې لکه ها لۀ وېښتو خلاصې

پښې کمکۍ،غونډې پنډۍ پهن سرينې

ترنځې ګيډې سينه ورې ملا نرۍ

قد ئې سم لکه الف پۀ تن سيمينې

الله تعالیٰ احسن الخالقين دے او فرمائي چې ما انسان پۀ احسن تقويم پيداکړے دے. د سترګو،غوږونو توازن پۀ سر کښې د دماغو توازن ،دفکر توازن،پۀ کائنات کښې دغور و فکر قوت انسان اشرف المخلوقات ګرځولے دے.

علامه اقبال وائي :

رنگ ہو یا خشت ہو، چنگ ہو یا حرف و صوت

معجزہ فن کی ہے خون جگر سے نمود

داشعر د افلاطون ددې فکر غمازي کوي چې پۀ هر فن تخليق د فنکار ،شخصيت يا کردار مهر ضرور پکار دے. مطلب دا چې يوه فن پاره دخالق دتخيل ،محنت اومقام تعين کوي . مونږ داسې وئيلے شو چې د انسان تخليق دهغۀ دخالق د احسن الخالقين کېدلو ګواهي ورکوي .

غني خان د حسن او مينې حقيقت داسې ستائي :

ستوري ته اسمان کښې يوه ورځ ووې هلال

خداے ادم له مينه ورکړه مونږ له تش جمال

زۀ ( به) پۀ خندا ورکړم داخپل ښائست کمال

ماله کۀ يو څاڅکے مينه راکړي څوک پۀ سوال

مينه حقيقت، حسن سايه ده

حسن له زوال شته مينه نۀ لري زوال

دا هم ولولئ

“ادبي تحريکونه پۀ پښتو ادب کښې” – رشيد احمد

پۀ پښتو ادبي تحريکونو اونورو داسې موضوع ګانو باندې ليکل خو کيږي ولې پۀ کتابي …

ځواب دلته پرېږدئ

ستاسو برېښناليک به نه خپريږي. غوښتى ځایونه په نښه شوي *