نیو نېشنلزم مغالطې او مباحثې – سمیع الدین ارمان

متعلقه مضامين

د دیارلس کلنې پېغلوکې  “ان فرنک” ډایري – ډاکټر سميع الدين ارمان

پۀ پښتو کښې لیک ولې ضروري دے؟ – سمیع الدین ارمان

د قامي ګوندونو او قامي هويت د بيانيو د سالارانو او پلويانو د کولو تر ټولو زيات غوښتونکے کار، يوه تنقيدي تجزيه – سميع الدين ارمان

 

د ټولنې د جوړښت لپاره اجتماعي انساني ژوند د بلها ارتقائي مراحلو نه راتېر شوے دے او دا یون لا دغسې روان دے او روان به وي. سمېري، اکادي، باختري، هخامنشي، یوناني او رومن سلطنوتونو/ امپراطوریو د ماتېدو نه پس د اجتماعي ژوند حرکیاتو یو نوے سمت واخستو او د دې یویستوے لامل د علم خورون ؤ. قدیم ترین ټولنو کښې علم د یوې مخصوصې اشرافیه حق ؤ او اولس د دې نه محروم وو. پۀ دغه عصر کښې کۀ به د اولس یو وګړي د علم حصول یا ترویج کوۀ، هغه به مجرم ګڼلے کېدو او د هغۀ نه به لاسونه او ژبه پرېکړې کېده، سترګې به ترې ويستلې کېدې او یا به کۀ پرې د باچا رحم راغلو نو وژلو به ئې؛ دا ځکه چې کله علم عام شي نو دا خلقو/ اولس ته شعور ورکوي، بېداري او جرأت ورکوي او دا رنګ نور ټول اثرات چې د علم د ترویج عمومیت سره راپېدا کېږي، هغه اقتدار لپاره او بادشاه لپاره د خطرې باعث ګرځېږي.

پۀ قدیم معاشرو کښې د اکثریت مقتدره طبقو پاتې اثارو کښې د هغوي د خانداني ژوند تمام مادیات تر نظره راځي؛ عن تر دې چې د اشرافیه د ځناورو مقبرې او شجرې هم محفوظې وې خو چرته د علمي ادارو اثار پۀ لاس نۀ راځي. د اشرافیه د بچو لپاره به اتالیق مقرر ؤ، عمومي ادارې مفقود وې. انګلستاني سلطنت تر د کال شپاړس سوه او درې شپېتم پورې د کتابونو اولسي متعلقینو ته د مرګ سزاګانې ورکړي دي. پۀ دې یاد کال کښې یو کتاب لیکلے شوے ؤ چې د لیکوال نامه پرې نۀ وه او پۀ دې کتاب کښې محض دومره قدرې وېنا وه چې باچا اولس ته جوابده دے، کۀ چرې باچا د اولسي ضروریاتو او حقونو استحصال کوي نو اولس د دې خلاف د بغاوت حق محفوظ لري. سرکار د پبلشر نه د لیکوال پوښتنه وکړه او هغۀ د لیکوال د ظاهرولو نه انکار وکړو، دا جرأت او دیانت دې سړي کښې اصلاً هم کتاب او د کتاب معنون راپېدا کړے ؤ. د انګلستاني سلطنت د عدالت بېنچ دا سړے تېزندي کړو. د دۀ نامه جون ټائن وه. دا خو د تاریخ پۀ پاڼو کښې پۀ دا قسمه واقعاتو کښې اخري رجسټرډ کېس ګڼلے کېږي. د دې نه وړاندې چې اشرافیه او مذهبي انتها خوښو د علم د پاسدارانو کوم نوغے د مرګ او اذیت د یو ناروا تاریخ نه راتېر کړے دے، د هغې ننداره دې اسمان چرته هم نۀ وه کړې. سقراط ته د مرګ سزا اورولو کښې تر ټولو لوے جواز دا جرم ؤ چې دے د نوي نسل ذهنونه ګمراه کوي. حال دا چې هغه د علم د خورون علمبردار ؤ. هره ټولنه چې د روحِ عصر ادراک ئې کړے دے او د وخت د رفتار سره د تلو توان ئې پۀ ځان کښې پېدا کړے دے، د اقتدار منصب هم د هغوي پۀ برخه رسېدلے دے. د هندوستان هغه تهذیب و تمدن چې پۀ ټوله نړۍ کښې ئې ثاني نۀ لرله، محض د درې زره سپاهیانو پۀ زور پېرنګي قبضه کړه. یعني د شل کروړه خلقو وطن صرف او صرف درې زره وګړو خپله قبضه کښې واخستو ـــ دا ولې؟ ځکه چې د عروج یو مقام ته د رسېدلو بعد دې ټولنې د بدلون محرکات پرېښودل. د اسائش، ارائش او زېبائش پۀ هغه جهان اودۀ شول چې راویښېدل ئې ترې نۀ غوښتل. د روح عصر نوې تقاضې ترې پاتې وې. پۀ یو مرګ به ټول سلطنت کښې څلوېښت څلوېښت ورځې دولتي سوګ لمانځلے کېدو. دا او داسې نور بلها وجوهات وو چې پېرنګي لپاره د دې نړیوالې خطې قبضه کول ډېر اسان شو. هغه د بدلون پۀ رخ پوهه ؤ، د روحِ عصر ادراک ئې رسا ؤ ګنې د تاریخي نسبت پۀ پاڼو کښې ئې د دې نه قبل هېڅ فکري، جغرافیائي یا سماجي امتیاز نۀ لرلو.

پۀ قدیم ټولنو کښې د اجتماعي ژوند او پۀ نورو ټکو د قامیت/ نېشنلزم د بقاء دارومدار پۀ قوت او طاقت ؤ. بادشاهت د دې پدیده وه. دا پۀ مختلفو صورتونو کښې تر مشرقي او مغربي رومن اېمپائر پورې راورسېدو. د اسلام د راتګ نه تقریباً دوه درې پېړۍ اول رومن سلطنت پۀ دولتي کچ عیسائیت زده )کرسچنائز( شوے ؤ. د دې مطب دا شو چې د نېشنلزم پۀ جوړښت کښې مذهب پۀ باقاعده توګه دې دور نه تاریخیت لري. دا بېله خبره ده چې دا انسلاک د اولس پۀ حق کښې نۀ بلکې د مقتدره طبقې پۀ حق کښې ؤ او د دې پۀ شا کوم تنقیحي فکر نۀ ؤ ولاړ بلکې دا کرسۍ ته د دوام بخښلو لپاره یو مؤثر، معتبر او کامیاب اقدام ؤ. د دې نه وړاندې هم د ټولنو پۀ استحکام کښې مذاهبو خپل غټ کردار ادا کړے دے خو د دولتي سطحې باقاعده پېل ئې پۀ دا ډول نۀ ؤ شوے. ظاهره ده چې دې قسمه فکر به تر کومه استحکام موندو؟ حال دا چې پۀ نظریاتي جوړښت کښې ئې د مخصوصې طبقې مفادات تړلي وو. دا سلطنت مات شو او نړۍ ته جاګیرداري نظام رادننه شو. چا سره به چې جاګیر ؤ هغه به د قوت او حکومت سرچینه وه. د جاګیردارو پۀ شا هم هغه مقتدره طبقې خپلې نشې ته تسکین ورکولو او اولس د یو ازمېښت مېچن باندې مسلسل دل کېدو. د کرایې فوجیان دې دور کښې ډېر پۀ واضحه انداز رامنځ ته شو او د جاګیردارو نه ئې وار پار خطا کړو. دوي به کله یو سره او کله بل سره پۀ کرایه د فوج عملیات ترسره کول. اجتماعي ژوند کښې یو بل شان انتشار زېږون وموندو. دا عنصر بیا د اسلام پۀ راتګ سره پۀ نوي بدلون د قامیت دومره لوے او زورور محرک جوړ شو چې د نړۍ پۀ اکثر برخه ئې اتۀ پېړۍ اقتدار وکړو. د هولي (مقدس) رومن اېمپائر پۀ تاریخیت کښې هم همدې عنصر ځان پۀ یو کارګر صورت کښې ځاے کړے ؤ. د مسلمانانو اقتدار هم د یاد لامل (روح عصر نه غفلت او د وخت رفتار نه ورستو پاتې کېدنه) او کائناتي سنت مطابق دړے وړے شو. مغربي نړۍ کښې انتشار د دې نه څو پېړۍ وړاندې د شعور یو انقلاب برپا کړے ؤ چې د رېناسنس )نشاة ثانیه( پۀ نوم یادېږي. پۀ نولسمه پېړۍ کښې د یونیفیکېشن پۀ نوم تحریکونو دوام وموندو او دې مد کښې د رائنلېنډ یو قامي وجود دنیا ته داخل شو. د دې نه لږ وړاندې د قام د جوړښت عناصرو کښې مرکزي حېثیت چې څۀ وخت مذهب، قوت او جاګیر ته حاصل ؤ، ژبې ته حاصل شوے ؤ چې د هغې د څۀ تحدیداتو پۀ وجه بیا دغه مرکزي حېثیت پۀ نېشنلزم کښې سیاسي، سماجي او معاشي درېکې )تثلیث( ته حاصل شو. د رائنلېنډ پۀ صورت کښې دې قسمه قامیت یوه کامیابي ومونده او د سیاسیاتو عالمان دا وائي چې هم دا تصور ؤ چې ورستو ئې د یورپي یونین پۀ شکل کښې ځان راښکاره کړو. تر دې وړاندې مونږ ولیدل چې د نېشنلزم پۀ ترکیبي عناصرو کښې رنګ، نسل، قوت، جاګیر، مذهب او ژبه د یو زورور محرک پۀ طور وپکارولې شو. بیا د دې بعد پۀ دغه عناصرو د لوبولو/ پکارولو چې کوم منفي ناقابلِ برداشت نتائج وزېږول نو دا مرکزیت د سیاسي، سماجي او معاشي مفاداتو درېکا ته واوړېدو. دا مرکزیت تر ننه پۀ مختلفو مظهرونو کښې منفعل دے. اوس دا هغه مقام ته راورسېدو چې مونږ وئیلے شو چې نېشنلزم څۀ یو مجرد منجمد تصور نۀ دے، دې هر دور کښې د خپلو حرکیاتو مرکزیت بدل کړے رابدل کړے دے. تر دې دمه د دغه مرکزي درېکا نه علاوه خاورې او جغرافیې هم د نېشنلزم پۀ تصور کښې مرکزیت ته جوخت جوخت ځاے نېولے دے.

د ‘نیونېشنلزم’ اصطلاح کۀ پۀ خپل جوهري مدار کښې پکاروو نو دا ډېره زړه ده؛ خو د “کنوټېشن” پۀ لحاظ ورته ترویج د شلمې پېړۍ د اولنۍ لسیزې نه حاصل دے. تهېوډور روزوېلټ چې د امریکا شپږویشتم صدر دے، هغۀ دا تصور وړاندې کړے ؤ. پۀ دې کښې غټ غټ ټکي د حکومت او اولس حقِ خودارادیت ته تحفظ، ردِ عالمګیریت او د مهاجرینو د نوي شناخت اخستلو او زوړ متروک کولو قوانین سره اختلاف شامل ؤ. اصل کښې د نېشنلزم د حرکیاتو ترجیحات متعین کولو کښې یو ډېر لوے محرک د ‘شناخت’ دے. تر شلمې پېړۍ چې اجتماعي ژوند تر کومې درشل راورسېدو نو پۀ یورپ کښې ئې د شناخت پۀ حقله حساسیت پېدا کړو او دلته نه د نیونېشنلزم پېل وشو. د خوند خبره دا ده چې یورپ کوم نېشنلزم پۀ فکري حواله پۀ ډېر علمي جوهر سینګار کړے ؤ، امریکا هغه د یورپ نه پۀ زیات اٰئیډیل صورت کښې نافذ کړو. پۀ مغربي نړۍ کښې نیونېشنلزم پۀ یورپ کښې د اشرافیه، خاندان، مذهب او رنګ نسل تاریخیت ته بیا لږ لږ اهمیت غواړي او دا ځکه چې د تجدید تمامي هوا د هغوي د شناخت تاریخیت ته خطره جوړه کړې ده. خو پۀ بل اړخ امریکا کښې هم د دې مطلوبه عناصرو ترک )پریښودنه( موجود دے او ترک ئې مقبول او کامیاب هم دے. امریکن نېشنلزم کښې تاریخیت، خاندان، معاشرتي اقدار او د شناخت حساسیت هېڅ اهمیت نۀ لري. دلته ډېره ضروري ده چې د جدید قامي ریاست )ماډرن نېشن سټېټ( پۀ حقله ارتقاء یافته تصور وړاندې شي. د جدید قامي ریاست اډانه هم پۀ یوې داسې درېکا ولاړه ده چې د دې دریکا هر بازو ځان له هم یو نامیاتي او متحرک وجود لري. دې کښې ‘نېشنلزم، سیکولرازم او لیګل ازم’ شامل دي. د نېشنلزم د ارتقاء د ټول یون خلاصه خو تېرو کرښو کښې تر ډېره حده ذکر شوه او سیکولرازم یوه داسې اصطلاح ده چې زمونږ سماج او خطه کښې ورسره ډېر ظلم شوے دے. د دې پۀ حقله د تېرې میاشتې )جون( ‘پښتون’ مجله کښې تفصیلي مقاله ثبت ده چې سیکولرازم څۀ حقیقت لري؛ سره د جزیاتو تفصیلي بحث لپاره دې هغې ته رجوع وشي؛ دلته به دومره قدرې ووایم چې سیکولرازم پۀ اجتماعي ساحه کښې د مذهبي ترجیح نه ډډه کوي او ټولو مذاهبو ته د یو مساوي احترام پۀ نظر ګوري. سیاسي نظام کښې د دې عمل دخل د تېر تاریخیت پۀ سبق غېر ضروري ګڼي. دا رنګ د ‘روشن خیالۍ’ تصور ته هم زمونږ کنوټېشن ډېر زیات زیان رسولے دے. دا ئې د مادي اظهاراتو د یوې وړوکې برخې سره د اختلاف لۀ وجې ټول پۀ ټوله غورځولې ده. پاکستان کښې د مشرف ډکټېټر لۀ خوا د دې ترویج مونږ ته یو بل نقصان دا راکړے دے چې سیاسي مبارزینو دا د مشرف ډکټېټر یوه سیاسي پالیسي ګڼله، حال دا چې روشن خیالي د وخت د نبض شناسۍ نامه ده. دا د جمود او تعفن سره سره اٰوټ ډېټېډ یک طرفه او ظالمانه امتیازي فکرونو باندې وړ معاشره کښې د مزاحمت نوم دے. د دې اصطلاح فکري او عملي جوهر تر ټولو زیات د انبیاء کرامو پۀ ژوند کښې ثابتېږي.

لیګل ازم یو بل ترقي یافته تصور دے چې قانون سازۍ کښې به د فرد پۀ ځاے ادارې زیاتې منفعله وي.

پۀ نړۍ کښې تر دې دمه ټولو نه کامیاب نېشنلزم هغه دے چې وګړو ته ئې سماجي معاشي انصاف )سوشل اکنامک جسټس( ورکړے دے، د نېشنلزم د ترکیبي عناصرو ترجیحاتي تعین ئې واضحه کړے دے او بیا پرې داسې ولاړ دي چې ټولې انفرادي غوښتنې ئې ترې قربان کړې دي.

‘پاکستاني نېشنلزم’ ته دا شخړه ورپېښه ده چې د دې د وګړو ‘شناخت’ کښې چې د نېشنلزم shape کولو او refine کولو کښې ډېر غټ کردار لري، ډېر لرغوني نسبتونه محفوظ دي. هندوستان ته دا قسمه خنډان د نېشنلزم پۀ لاره کښې ځکه نشته چې د هغوي لرغونتیا ته تحفظ حاصل دے. هم دا وجه وه چې د وېش نه وړاندې کانګرس او نورو دور اندېش ټولګیو دې وېش ته غېر فطري وئېل او د نړۍ د اجتماعي ژوند سفر کښې ئې د دې خاورې د بچو ‘نېشنلزم’ ړنګ لیدو؛ ځکه د متحده هندوستان او عليٰحده ریاستونو options هم رامنځ ته شوي وو. کۀ چرې د متحده هندوستان صورت جوړ شوے ؤ نو د نېشنلزم پۀ نظریاتي سطح کښې موجود د پېرنګي د راتګ نه مخکښیني تاریخیت د دې ټولې خطې نېشنلزم ته د ‘سیاسي، سماجي او معاشي’ مفاداتو د درېکا پۀ اساس لکه د یورپي یونین د نېشنلزم صورت ورکولے شو.

د ‘پاکستاني نېشنلزم’ تر اوسه څۀ قسمه ریښتونے قابلِ قدر حېثیت نۀ موندل د کانګرس او نورو دور اندېش ټولګیو استدلال ته د دور اندېشۍ شهادت خو نۀ ورکوي؟

بیا د نېشنلزم او نیونېشنلزم جوهري پوهه کۀ د هغه وخت پۀ سیاسي مبارزینو کښې لټوو نو د باچاخان وژن ته به سلام بالکل فرض کېږي. د زمیني حقائقو ادراک او د خپل اولس د مفاد تر ټولو قابلِ قبول سیاسي، سماجي او معاشي انتخاب هم دغه ؤ کوم چې باچاخان اختیار کړو.]د علي خان محسود کتاب پۀ دې حقله د ډېرو حقائقو مخ راښکاره کوي[ او د باچاخان د ډېرو خاموشیانو معنې پۀ ګوته کولو کښې د خپلو پردو دغا او د بابا د بشري عظمت ګواهیانې ورکوي.

څوک کۀ نن پاکستاني سیاق کښې د نیونېشلزم پرچار کوي نو دا دوي محض د نېشنلزم سره د ‘نیو’ د سابقې د وجې نه کوي. دا پۀ خپله پۀ ‘امریکن ډریم، چائنه ډریم او یورپي نېشنلزم’ کښې متنوع غوښتنې لري او بل دا د ‘فرسوه روایتي’ زوړ نېشنل ازم مخالف او متضاد تصور بالکل هم نۀ دے بلکې دا خو هم د مطلق ‘نېشنلزم’ ورکړه ده چې هر سیاق کښې مختلف ظهور کوي. پۀ نظریاتي سطح د افکارو تنقیح کښې ډېره ضروري وي چې نړیوال ترقي یافته تصورات او مفکورې پۀ نظر کښې ونیولې شي، خو د دې نه هم ضروري دا وي چې د دې تصوراتو تطبیق دې پۀ خپل اولس رسا رسا پۀ رښتوني استدلال او زمکني حقائقو باندې ولاړ وي. د سیاسي وابستګیو یک طرفه نسبت پۀ ځاے دې پکښې علمي بڼه ډېره واضحه او برجقه وي. چرته چې د جدید قامي ریاست تصور د مقامي، علاقائي او مذهبي نسبتونو د مزاحمت نه ځان پۀ اویا اتیا کاله کښې هم خلاص نۀ کړي، هلته به د ترقي یافته ‘نیو نېشنلزم’ غېرمتعلقه او غېر منطبق شوے خوشنما او محض د سابقې پۀ وجه د نویوالي حامله نعره څۀ بدلون راولي؟