د خداے محبوبيت: ملائيت سره د غني خان يو بنيادي اختلاف – فېصل فاران

غني خان د ملائيت پۀ فکري توګه مخالف ؤ او ولې مخالف ؤ د هغې اندازه هرباشعور بنيادم ته شته. څوک چې د دې مذهبي پېشوائيت د اصليت او تاريخ نه خبروي پۀ هغۀ دا تور چې ګنې د ملاجان پۀ بهانه اسلام پۀ نخښه کوي، د جاهلانه او احمقانه سوچ ښودنه کوي. دا ځکه ما ضروري ګڼل چې د ملائيت لږه تجزيه هم وکړم چې ناخبره لوستونکيو ته اندازه وشي چې غني خان پۀ دې حواله څومره پۀ حقه لګيا وي خو د ملائيت د توکنې نه وړاندې د ملائيت سره د هغۀ درې بنيادي فکري اختلافات…

  1. د خداے پاک قهاريت
  2. (۲ ) د حورو شهوانيت
  3. (۳ ) د تقدير جبريت

د بېل سنجش غوښتنه هم کوي.

1: ايا خداے پاک بس قهار او جبار دے؟

ملائيت کښې خداے پاک يو غصه ناکه خشمناکه هستي ده او محض قهار جبار متکبر او منتقم ښودلے شوے دے. ولې غني خان خداے پاک ته د غفار، رحمان او رحيم پۀ حواله ګوري. هسې هم د قران بنيادي کليه” ليس لاالانسان الا ما سعي” چې څۀ کرې هغه به رېبې ده. د ښۀ عمل ښۀ نتيجه او د بد عمل بده نتيجه. نو د علت او معلول دې تړون کښې د خداے پاک د قهاريت جباريت حواله بله معنا لري. او د ملائيت تصور رد کوي. هغه منتقم او قهار، جبار دے خو دا صفات ئې د انسان د عمل نتيجه کښې برڅېره کېږي. د خداے پاک پۀ نهه نوي صفاتي نومونو کښې دغه څلور صفاتي نومونه د هغۀ د جلال ښودنه کوي خو د دې مطلب هم خشمناکه جلاليت نۀ دے لکه د قهار مطلب د قهر له رويه غصه او غضب اخستلے شي خو د دې خپل مطلب داسې غلبه ده چې د اصلاح، سمون حکمت پۀ کښې وي. دغسې د جبار مطلب د جبر له رويه زور اخستے شي خو جبر داسې سمون، برابرولو ته وائي چې پۀ کښې د حکمت هم زور سره وي. لکه پۀ مات هډوکي د تړولو د لرګي ټوټې ته جباره وائي. دغسې مونږ د متکبر نه مطلب تکبر او بې ځايه لوے والے اخلو خو د دې مطلب هغه کبريائي ده چې حق ورسره لازم وي. د منتقم نه مطلب انتقام او كسبت اخستونکے اخستے شي خو دا لفظ د نقم بسمه لري او معنا ئې د لارې مېنځ دے نو منتقم نه مطلب هغه څوک چې د لارې نه اخوا دېخوا تلونکي د لارې مېنځ ته کوي.

‘ د حق تعالٰي دا واړه صفاتي نومونه کائناتي قوانين کښې د علت و معلول (او مکافات عمل) سره تړلي دي’ ځکه دې کښې د انساني نفسياتو ګډون او بيا نتيجه راوباسل ترې ناروا دي‘ ايلف شفق پۀ خپل منلي اثر ( The Fourty rules of love ) کښې هم دې شاليد کښې ليکي: “مونږ چې د خداے پاک پۀ بابله کوم ګمان ساتو هغه زمونږ د خپل شخصيت پۀ حقله زمونږ د ګمان يو عکس وي. کۀ د خداے پاک پۀ ذکر زمونږ ذهن کښې الزام اٶ وېره را وچتېږي نو دا د دې نخښه ده چې وېره او الزام تراشي زمونږ خپلو سينو کښې وده کوي او کۀ خداے پاک مونږ ته د مينې او شفقت نه راډک يو توئيدونکے وجود ښکاري نو بيا يقيني ده چې مونږ هم د محبت او شفقت نه دننه انجا غړي يو. لکه غني خان چې وائي_

د غنـي عبادت مينه، ځان جانان کښې ورک کول

د مئينــو سترګو شړنــګ ته ګډېدل او خندېــدل

د غني مينه عجــبه ټول بائيـلات هېڅ نۀ ګټـــــل

دا خپل ځان او جهان واړه يو خمار کښې ډوبېدل

د مولوي رومي رح د مثنوي د موسي علېه السلام او د ګډبه حکايت مشهور دے چې يو ګډبه صحرا کښې د ګډ څر دوران ځان سره لګيا ٶ چې خدايه چرته يې چې سر دې ږمنځ کړم. پۍ درباندې وڅښکوم نو موسي علېه السلام چې دا واورېدۀ نو ورته غصه شو چې خداے پاک سرہ داسې انساني مينه نۀ كېږي. هغه د دۀ د خشم نه وترهېده نو خداے پاک موسي علېه السلام ته ووې چې دا تۀ خو له مانه خلک جدا کوې يو کوې يې نه. نو لاړ شه هغه ګډبه رضا کړه.

د دې متصوفانه تصور نه پرته هم د خداے پاک سرہ د دوستۍ تصور خو ناشونے نۀ دے. مونږ پښتانۀ خو پېغمبر علېه السلام ته هم د إحترام نه دوست د خداے وايو او دا خپله بيا د پېغمبر علېه السلام وېنا مبارکه ده، کۀ ما د خداے پاک نه پرته بل دوست جوړولو نو ابوبکر صديق رض به مې دوست ؤ. ابوبکر صديق رض ته خو قران شريف هم د پېغمبر د مصاحبتيا لۀ كبله د صاحب لقب وائي او پېغمبر علېه السلام خو خداے پاک ته رفيق اعلٰيٰ يعنې لوے ملګرے وائي. بلخوا مزدورته هم د خداے پاک حبيب يو حديث مبارک کښې دوست وائي نو د غني خان د خداے پاک ته د جانان او يار مخاطبه اسلامي او پښتونواله شاليد او هره حواله باندې جواز ثبوت لري. خو ملا د محبت د تصور او شوق د لذت نه بغېر عبادت لکه د نورو کسب غوندې کوي. نو خليفه عبدالحکيم ليکي ( حواله: اقبال اور ملا ،ص ۲۵ ) چې د نمونځ هم مغز او پړچ وي او اقبال پۀ دې رسېدلے ؤ چې د ملا نمونځ بس خو د اندامونو جنبش او د څۀ لفظونو تکرارول پاتې شوي چې د داسې عبادت څۀ اروا بخښونکې اغېزه ئې پۀ ژوند نشته او د قران لۀ رويه د فويل اللمصلين نمونه دہ” _

دا خبره غني خان د مختلفو كردارونو د عباداتو د نفسياتو لۀ مخه داسې پۀ تقابل کوي:

د ملا عبادت کسب پاڅېدل او کښېناستل

د حلوا پۀ ارمانونو تل الله الله کول

د ملا مينه عجبه پۀ پېتۍ مئينېدل

او د حورو لمغړو ته د خرچوکو هڼېدل

د صوفي عبادت وير دے سوځېدل او ژړېدل

د رحمان رحيم د نور نه رپېدل او وېرېدل

د صوفي مينه عجبه د زړۀ ګل مړاوے کول

بې کنار درياب د حسن پۀ کوزه کښې بندول

د زاهد عبادت چړ دے سوال منت ژړا کول

پۀ جنت او دې دنيا کښې د فائدې سودا کول

د زاهد مينه عجبه پۀ خپل ځان مئينېدل

د غني عبادت مينه ځان جانان کښې ورکول

د غني مينه عجيبه ټول بېلات هېڅ نۀ ګټل

دا خپل ځان او جهان واړه يو خمار کښې ډوبول

علامه اقبال ھم د مليانو داوږدو سجدو خلاف دا به ئې د غلامانو او وزګارو نخښه ګڼله او وائي چې ازاد قامونه اوږدې سجدې نۀ کوي –

ہزار کام ہيں مردان حر کو دنيا ميں

انہي کے ذوق عمل سے ہے امتوں کانظام

طويل سجده اګر ہيں تو کيا تعجب ہے

ورائے سجده غريبون کو اور ہے کيا کام ؟

غني خان هم پۀ دې نيوکه کوي چې دوي بس د ظاهري عبادت نامه دين اسلام کېښودے نور د ايمان څۀ د نور څرک نۀ لري. نو کره خبره ده چې زمونږ د مذهبي پېشوائيت طبقه زياتره د کسب ګرو، مفلسو خاندانونو، د معذور وجودونو، يا د يتيمو يسيرو ماشومانو نه جوړېږي. دغه د محروميو ځپلي د لوږو تنـدو ښکار، د ټولنې سپکاوي نه راتېر عاجزان چڼي چې کله لوے شي او پۀ منبر کښېني نو د دوي ديني فهم و فراست به څومره او نفسيات به څنګه وي؟ د هغې اندازه مونږ ته د مختلفو مسلکونو د هلو ځلو او کتابونو نه پۀ اسانه کېدے شي. بايد ديني زدکړې د لويو کورونو او ذهني توګه د صحت مندو ټبرونو غړي کوي. لکه څنګه چې خداے پاک يو پېغمبر او نبي هم د کمې کوزې اخوا دېخوا کورنۍ نه نۀ دے رالېږلے. او هر نبي، رسول، پېغمبر د مضبوطو اعصابو لوے زغم کلک کردار سختن عقلي توګه د حکمت اوتدبر مثال به ؤ خو دلته د مذهبي پېشوائيت بنياد پۀ نازغمنه، تشدد، افراتفرۍ، بې صبرۍ ولاړ دے. او له بدہ مرغه پښتانۀ ملائيت هم کسب ګري مني نو ځکه مذهبي پېشوائيت همېش نه مفلسه طبقې ته پاتې شوے راغلے. او د دغه نفسياتو عـکس ئې د ملائيت د خداے تصور کښې هم ليدۀ شي. اګر که قراني روايت هم د دې عکس رد کوي ځکه چې قران پاک کښې د دوزخ جنت ذکر دواړه اووۀ اويا ځله، د سزا خبره يو سل يوولس ځله راغلې. او د خداے پاک د بخښانې ذکر دوه سوه څلور دېرش ځله يعنې د سزا پۀ دوګنا زيات شمېرراغلے نو دا د خداے پاک د الغفور، الرحيم، الرحمان صفاتو ته اشاره کوي. دغسې بله اهمه نکته چې د قران شريف پۀ ديباچه سوره فاتحه کښې راغلې نو هغه د دوه ايتونو الحمد لله رب العلمين او مالک يوم الدين تر مېنځـــه د الرحمان الرحيم راتلۀ دي. يعني الله چې رحمان او رحيم دے د يوم الدين مالک دے نو مطلب پۀ دغه ورځ به هغه د رحمانيت او رحميت صفاتو سره فېصلې کوي. قران پاک وائي چې دغه ورځ به زړونه ناقلاره وي‘ـــ “قلوب يوم اذا واجفة” او “واخشوا يوما لايجزي” دې ورځ نه وېرېږه ـــ خو د رحمانيت عمومي رحمت او رحيميت خصوصي رحمت ته وئيلے شي. عمومي رحمت کښې کل انسانان او خصوصي کښې مؤمنان صالحين راځي‘ قرآن پاک د “عذابي ونذر، افلا تتقون”، او عذاب شديداًـــــ خبرې هم کوي. خو د علت معلول د ارادې او اختيار له رويه دا خو د ــــ الذين خسروا انفسهم، او فاولئک هم الظلمون او في طغيانهم يعمهون ـــ سره تړلي نتائج دي. دنياوي قانون کښې هم چې څوک وران کار وکړي نو سزا ورته ورکولے شي خو پۀ دې سزا باندې بيا څوک سزا ورکونکي تهاڼېدار، جج ، داروغه يا جلاد ته بد نۀ وائي ورانکارو ته غندنه كوي. د غني خان د خداے پاک پۀ بابله د محبت او شفقت تصور د هغۀ د خپل ذات نه را واخله تر د قراني روايت پورې يو سپېڅلے حقيقت دے. البته دې تصور کښي د يو بل توکي عروسي سريت (برائېډل مسټېسېزم) څرک هم شته دے چې هغه مسيحي او بهګتي مذهبي روايت له رويه پۀ هغۀ د هغۀ د استاذ رابندراناتهـ ټېګور اغېزه ښکاري څوک چې د توحيد تصور لرونکي جماعت اريه سماج منونکے ٶ خو دلته پۀ دې باندې بحث کول نۀ غواړم. دې باندې به بېل مضمون ليکمه.. لوے اسلامي مفکر او پوهاند وحيدالدين خان رح هم د دې د خداے د محبوبيت د تصور سپيناوے کوي : (حواله الرساله جون ۲۰۱۱ز)ـ

“خدا کى معرفت کے دو پہلو ہيں —– محبت، اور خشيت- خدا ايک طرف رحيم ہے، اور دوسري طرف وه عادل ہے- انسان جب خدا کى بے پاياں رحمت کو سوچتا ہے تو اس کے اندر وه کيفيت پيدا هوتى ہے جس کو قرآن ميں : اشد حبا الله (2:165) کہا گيا ہے، يعني اللہ سے بہت زياده محبت کرنے والے- اسي طرح جب ايک انسان خدا کے عادل هونے کو سوچتا ہے تو اس کے اندر وه کيفيت پيدا هوتى ہے جس کو قرآن ميں : ولم يخش الا الله (9:18) کے الفاظ ميں بيان کيا گيا ہے-مومن کي شخصيت انهي دو کيفيات کے ذريعے بنتي ہے- ايک طرف، وه اپنے رب سے بہت زياده محبت کرنے والا هوتا ہے- اور دوسرى طرف، وه اپنے رب سے بہت زياده ڈرنے والا هوتا ہے- خدا کى محبت ايک ايسي محبت ہے جو سراپا درد سے بهري هوتى ہے- اسي طرح خدا سے خوف ايک ايسا خوف ہے جو محبت کے جذبات سے معمور هوتا ہے- يہ ايک ايسا تعلق ہے جس ميں آدمي جس ہستى سے پانے کى اميد رکهتا ہے، اس ہستي کے بارے ميں اس کو يہ انديشہ بهي هوتا ہے کہ وه کہيں اپني رحمتوں سے اس کو محروم نہ کر دے- يہ محبت اور خوف کا ايک ايسا امتزاج ہے جس کو محسوس کيا جا سکتا ہے، ليکن اس کو لفظوں ميں بيان کرنا ممکن نہيں-“

يہى اعلي معرفت کي پہچان ہے- اعلي معرفت سکون بهى ہے اور تڑپ بهى- اعلي معرفت اميد بهى ہے اور خوف بهى- اعلي معرفت يقين بهى ہے اور بے يقينى بهى- اعلي معرفت قربت بهى ہے اور دوري بهى- اعلي معرفت ايک ايسا مقام ہے جہاں بندے کو کبهى يہ يقين هوتا ہے کہ وه منزل پر پہنچ گيا اور کبهى اس کو يہ شبہہ هوتا ہے کہ وه ابهى راستے ميں سرگرداں ہے- کبهى وه اس احساس سے دوچار هوتا ہے کہ وه فل سٹاپ تک پہنچ گيا، اور کبهى وه اس شک ميں مبتلا رہتا ہے کہ ابهى وه کاما کے مرحلے سے گزر رہا ہے —— محبت اور خشيت کى انهيں کيفيات کا نام معرفت ہے-

ج : (الرساله مارچ ۳۰۰۹ز)

قرآن کى سوره نمبر 2 ميں بتايا گيا ہے کہ اہل ايمان کو سب سے زياده محبت اللہ سے هوتى ہے- (البقره:165) خدا سے محبت کا مطلب کيا ہے علماء عام طور پر يہ کہتے ہيں کہ خدا سے محبت کا مطلب خدا کى اطاعت ہے- اس کے مقابلے ميں، صوفيا کا کہنا ہے کہ خدا سے محبت کا مطلب خدا سے عشق ہے- مگر يہ دونوں باتيں قرآن کى آيت کى صحيح تشريح نہيں-

محبت دراصل قلبي تعلق کا نام ہے- گہرى قلبى کيفيت کے ساتھ جب آپ کو کسى سے غير معمولي تعلق قائم هو جائے تو اسى کا نام محبت ہے- اس پہلو سے، صرف خدائے واحد اس کا مستحق ہے کہ ايک بنده اس سے شديد محبت کرے- خدا کے نسبت سے محبت، خدا کى نعمتوں کے اعلي اعتراف کا دوسرا نام ہے- اس قسم کى محبت کا حق بلاشبہہ صرف خدا کو ہے، اس کے سوا کسى اور کو نہيں-

محبت کى دو قسميں ہيں حقيقي محبت(real love)، اور اضافى محبت(relative love)- دنيا کى زندگي ميں مختلف اسباب سے ايک انسان کو دوسرے انسان سے محبت کا تعلق پيدا هو جاتا ہے، حتى کہ ايک گهر اور ايک حيوان سے بهى- ليکن اس قسم کى محبتيں انسان کے مرتے ہي فوراً ختم هو جاتى ہيں- اس ليے اس قسم کى تمام محبتيں اضافى محبتيں ہيں- وه وقتي اسباب سے پيدا هوتى ہيں اور اسباب کے ختم هوتے ہى اچانک ختم هو جاتى ہيں-

اس کے مقابلے ميں، خدا کى محبت حقيقى محبت ہے- وه حقيقي اسباب سے پيدا هوتى ہے اور جب وه کسى انسان کے اندر پيدا هو جائے تو وه ابدى طور پر باقى رہتى ہے، موت اس کا خاتمہ نہيں کر سکتى- خدا نے انسان کو وجود بخشا، خدا نے انسان کو اس دنيا ميں رہنے کے ليے ايک بے حد موافق زمين دى، خدا نے انسان کے ليے اعلي درجے کا لائف سپورٹ سسٹم قائم کيا، اس طرح کى ان گنت چيزيں جو اس دنيا ميں انسان کو ملى هوئى ہيں، ان کو دينے والا صرف خدا ہے، کوئى بهي دوسرا شخص ان عطيات ميں خدا کا شريک نہيں- يہ احساس جب کامل اعتراف ميں ڈهل جائے تو اسى کا نام محبت خداوندى ہے-

ج : ( حواله : الرسالہ، نومبر۲۰۰۰) داسې کوي __

” محبت صرف اللہ کے لئے محبت کا جذبہ انسان کے اندر سب سے زياده اعلي جذبہ ہے موجوده دنيا ميں کسى انسان کا سب سے بڑا امتحان کسى چيز کو اپنے حب شديد کا مرکز بنانا قرآن کى زبان ميں اس کو اللہ کے برابر ٹهہرانا ہے- قرآن ميں ارشاد هوا ہے :

” اور کچھ لوگ ايسے ہيں جو اللہ کے سوا دوسروں کو اس کے برابر ٹہراتے ہيں- ان سے ايسى محبت رکهتے ہيں جيسى محبت اللہ سے رکهنا چاہئے- اور جو ايمان والے ہيں وه سب سے زياده اللہ سے محبت رکهنے والے ہيں- اور اگر يہ ظالم اس وقت کو ديکهہ ليں جب کہ وه عذاب کو ديکهيں گے کہ زور سارا کا سارا اللہ کا ہے” (البقره آيت۱۶۵ ) دُنيا ميں بہت سى چيزيں ہيں جن کو ديکهـ کر انسان کے اندر ان کے لئے محبت کے جذبات پيدا هوتے ہيں- مگر يہ چيزيں اس لئے نہيں ہيں کہ آدمى ان کے ساتهـ حقيقى محبت کا تعلق قائم کرے- يہ چيزيں صرف برائے آزمائش ہيں ــــــ اس حقيقت کو قرآن ميں اس طرح بيان کيا گيا ہے ” لوگوں کے لئے خوش نما کر دي گئى ہے محبت خواہشوں کے ؛ عورتيں، بيٹے، سونے چاندى کے ڈهير، نشان لگے گهوڑے، مويشى اور کھيتى، يہ دنيوى زندگى کے سامان ہيں اور اللہ کے پاس اچها ٹهکانہ ہے، کہو، کيا ميں تم کو بتاوں اس سے بہتر چيزان لوگوں کے لئے جو ڈرتے ہيں- ان کے رب کے پاس باغ ہيں جن کے نيچے نہريں هوں گى وه ان ميں ہميشہ رہيں گے “- (آل عمران ،آيت ۱۵)

موجوده دنيا ميں ايک انديشہ يہ ہے کہ آدمى سے اس کي کوئى محبوب چيز کهو جائے، اور پهر اس کى ياد ميں وه اپناآپ اتنا زياده ہلکان کر لے کہ دل ميں اللہ کے ليے کوئى جگہ باقي نہ رہے اس لئے اسلام ميں يہ تعليم دى گئى ہے کہ ہر چيز کو اللہ کى ملکيت سمجهو اور اس کے کهوئے جانے پر يہ سوچ کر صبر کر لو کہ جب تک اللہ نے چاہا وه چيز ميرے پاس رہى اور جب اللہ نے چاہا وه چيز مجهہ سے جدا هو گئي- اس حقيقت کو قرآن ميں اس طرح بيان کيا گيا ہے :

“اور هم ضرور تم کو آزمائيں گے کچهہ ڈر اور بهوک سے اور مالوں اور جانوں اور پهلوں کي کمى سے- اور صبر کرنے والوں کو خوش خبرى دے دو جن کا حال يہ ہے کہ جب ان کو کوئى مصيبت پہنچتى ہے تو وه کہتے ہيں هم اللہ کے ہيں اور هم اس کى طرف لوٹنے والے ہيں- (البقره آيت ۱۵۵،۱۵۶)

ځکه خو غني خان داخبره نظم “ژوند” کوي چي د سورت قصص دشپېتم آيت ــــــ وَمَا أُوتِيتُم مِّن شَيْءٍ فَمَتَاعُ الْحَيَاةِ الدُّنْيَا وَزِينَتُهَا ۚ وَمَا عِندَ اللَّهِ خَيْرٌ وَأَبْقَىٰ ۚ أَفَلَا تَعْقِلُونَ تفسيرښكاري:

ژباړه: تاسوته درکړې شوې شتمنۍ خو بس د دنيا د ژوند او زينت دے او چې خداے سره څۀ دي هغه خېراو پاتې کېدونکي دي. نو تاسو عقل نه کارولې نۀ اخلئ؟ يو زبردست شاعرانه تعبير هم دے.

هر څۀ د رب او همه د رب

زۀ يو ماښام له راغلے يم

باغ او انګور مېخانه د يار

زۀ خو يو جام له راغلے يم

مينه مستي او خمار د بل

رقص او خندا او سينګار د بل

ګل او نرګس او ګلزار د بل

زۀ ئې تش ديدار له راغلے يم

زۀ د لولکې وړې پۀ شان

ګل او غوټۍ او بـهار ګورم

زۀ لکه شمع بلېږمه

ښائست او مستي د دلدار ګورم

لوے سمندر د مستۍ له ما

څاڅکے د رنګ يو راوړے دے

زۀ پرې د لمر رڼا لټوم

ما هم مشال يو بل کړے دے

دا هم ولولئ

د باچاخان اسوه، سيرت شېخېن او د مولانا ابوالکلام ازاد کينه توزي – فېصل فاران

د خدائي خدمتګار ليکوال فضل الرحيم ساقي يوه لويه کارنامه دا ده چې هغۀ د …