د شلمې پېړۍ د ستر شاعرقاضي ملا عبدالسلام بابا د حماسيشاعرۍ د رامنځ کېدو لامل څۀ ؤ؟ – نور  احمد  فطرت

متعلقه مضامين

“د ديدار شوق او عامر” – سکندر خان سکندر

د هجري کلېنډر د مياشتو پۀ نومونو کښې پټ رازونه – فضل مومند

غني خان، يوه کتنه – مولانا محمد يوسف بونېرے، کوالالمپور

یوه تاریخي څېړنه

ملا عبدالسلام اشيزئ د سويلي پښتونخوا لوے مبارز، مجاهد، قامي شاعر او د باچا خان د تحريک مرستيال ؤ. د انګرېز استعمار نه تر پنجابي استبداد پورې هر وخت د هغهٔ د قلم څوکه تېرهٔ چلېدلې ده. د هغهٔ شعري ځواک، د اسلوب اوچت اٰهنګ، پهٔ لفظ و معني پوره وس لاس، حريت پسندي، بېباک، معاصر معروضي ادراک او د سياسي شعور پهٔ بنياد کهٔ مونږ هغه د بنګالي قامي شاعر نذر الاسلام سره پرتله کړو نو بده به نهٔ وي، خو لهٔ بده مرغه نن زمونږ پښتانهٔ د دې دومره لوے قامي شاعر د مبارزې ، ژوند او فکر نه نهٔ دي خبر، ځکه چې زمونږ نصاب کښې مونږ ته پردے تاريخ، پردۍ خبرې ښودلې کېږي.

قاضي عبد السلام اشيزئ دا حق لري چې ټول پښتانهٔ ئې وپېژني. ـــــــــ پښتون

هسې خو پۀ پښتونخوا او تاريخي افغانستان کښې ډېر لوے لوے شاعران او ليکوالان شته، لېکن قاضي ملا عبدالسلام اڅکزئ ځان ته يو جلا حېثيت لري. د موصوف ښېرازه شاعري هسې خو ډېر اړخونه لري خو ځنې اړخونه ئې دومره پۀ زړۀ پورې، خوندور او زړۀ راکښونکي دي چې اندازه لګول ئې هم ستونزمن کار دے.

د نوموړي شاعري يو نوے سياسي، مزاحمتي او انقلابي رنګ لري. ټوله شاعري ئې دومره خوږه، حساسه او لۀ فکره ډکه ده چې انسان پۀ لږ وخت کښې پۀ مقصد (Aim) پوهه کولے شي. د بابا ریښتینې او مقصدي شاعري ولې رامنځ ته شوه؟ محرک ئې څۀ ؤ؟ دۀ د خپلې پاکې او معياري شاعرۍ پۀ حقله څۀ وئيلي دي؟ زۀ نن دغه سکالو د لوستونکو سره شريکوم.

پښتنو چې کله د غازي امان الله خان پۀ قيادت کښې د خپلواکۍ او استقلال جګړه وګټله نو د خپلواکۍ څخه وروسته غازي امان الله خان پۀ عام اولس کښې ډېر محبوب شو. د اعليٰ حضرت پۀ مشرتوب کښې افغانستان د پرمختګ پۀ لوري ګړندي ګامونه اوچت کړل، پۀ ځانګړي ډول د هم دغه پرمختګ (Development) لپاره اعليٰ حضرت وغوښتل چې د اروپا او ځينو اسيائي هېوادنو دوره وکړي. امان الله خان علاقه درلوده چې د نورو ملکونو پۀ شان افغانستان هم پۀ خپلو پښو ولاړ هېواد شي. پوهاند حسن کاکړ وائي چې د اسلامي او جمهوري افغانستان د يو مستقل واکمن پۀ حېث د امان الله خان سفر ډېر ګټور ؤ (وګوړۍ ژوندۍ خاطرې کتاب مخ 24)، او بل د افغانستان پۀ معاصر تاريخ کښې امير امان الله خان لومړے باچا ؤ چې اصلاحات ئې پېل کړل، ولې د هغۀ اصلاحات د ځينو عواملو لۀ کبله د مخالفت او ناکامۍ سره مخامخ شول.

سيد شمس الدين مجروح وائي "پۀ لمړي سر کښې د امان الله خان د اصلاحاتو څۀ مخالفت نۀ ؤ، خصوصاً امان الله خان چې د استقلال اعلان وکړ، (دے) ډېر محبوب او مقبول شخصيت ؤ. اولس دۀ ته پۀ درنه سترګه کتل. امان الله خان چې افغانستان کښې نور ډېر اصلاحات هم راوستل لېکن بيا رو رو د دۀ ځينو ريفارمونو سره مخالفت پېدا شو (ژوندۍ خاطرې، مخ 20 وګورئ). وروسته حالات دومره پۀ بده واوښتل، پټ سازشونه دومره کړکيچن شول چې ځان ته پر پښتون افغان باچهي کول ناشونې خبره شوه. د امان الله خان ترقي يافته اصلاحاتو د شا ته پاتې افغاني ټولنې سره ټکر وخوړ ـــ بيا څۀ وشول؟ د امان الله خان سلطنت پايې ته ورسېدو او سقوط ئې وکړ او بل دا حقيقت هم لۀ هېچا څخه پټ نۀ دے چې هم پۀ افغانستان او نوره متمدنه نړۍ کښې خلق باور لري چې د اعليٰ حضرت پۀ راپرزېدلو کښې د پېرنګيانو لوے لاس ؤ او خلق ئې پارولي وو.

انګرېزانو لۀ لمړي سره د امان الله خان د عادتونو او خيالاتو سره بلد وو ځکه نو د ده پۀ باچا کېدلو خوشحاله نۀ شول. د دۀ پۀ ضد ئې رنګا رنګ پروپېګنډې پېل کړې. د بېلګي پۀ ډول چې امير د شريعت مخالفه دے يا دا چې دۀ خپل پلار حبيب الله خان وژلے دے يا (دے) پۀ تاسو کښې اروپائي خيالات رائجول غواړي او داسې نور نور (وګورئ د عبدالباري جهاني مقاله پۀ کتاب غازي امان الله خان د خپلواکۍ ستورے مخ 183-132).

د غازي امان الله خان پۀ حقله اروښاد قاضي ملا عبدالسلام بابا ليکي:

 

ستا قدرت د سلېمانه حاتم واخست

 

 

 

کابل هم نۀ شي نيوے نادر بې تا

 

 

 

وروڼو واچوئ پۀ څۀ کښې سړے وينې

 

 

 

د يوسف مظلوم کودک غاور بې تا

 

 

 

هغه تا نو پر يزيد خطبه وئيله

 

 

 

خېمه ګرو به شوه د غېڼو ژر بې تا

 

 

 

خر بچه سقه خورا پۀ زوره وائي

 

 

 

خېژي نۀ د دې حيوانه ښکر ‌بې تا

 

 

 

پر غازي امان الله عبدالسلامه!

 

 

 

کتاب نۀ دے کښلے بل شاعر بې تا

 

د شېر بهادر د ليکنې سره سم "چې کله دۀ خپله باچهي پرېښودله نو د چمن د لارې پۀ اورګاډي کښې لمړے بمبئ ته لاړو او بيا د هغه ځایه څخه اټلي ته ورسېد او د باچهۍ يا د واک واګې د بچه سقه (حبيب الله کلکاني) پۀ لاس ورغلې چې يو غل او داړه مار ؤ. بچه سقه افغانستان پۀ ځانګړي ډول پښتنو ته تاوانونه واړول. خلق ئې ووژل، خزانې چور شوې، د ښځو ناموس لېلام کړے شو، پر بشري حقوقو تېرے وشو؛ ځکه نو دغه وخت د قاضي ملا عبدالسلام د جوش او جذبې دور ؤ. ملا عبدالسلام اڅکزئ يو سوچه پښتون ، ديني عالم او د افغان ملت يو ستر خوا خوږے ؤ. هغۀ دا زغملې نۀ شوه چې د لوے افغانستان لوے مشر دې بې واکه در پۀ در شي او پۀ ځاے دې بچه سقه يا سقاو کښېني، ځکه لوے شاعر قاضي ملا عبدالسلام بابا هم پټه خولۀ پاتې نۀ شو، سمدستي ئې د "سوسن چمن" د لمړي ټوک تابيا وکړه. دۀ پۀ خپل کتاب کښې پرنګيان سخت وغندل لکه وائي:

 

و دنيا ته خلق ټوله مخامخ دي

 

 

 

نۀ لحاظ د خپل ايمان شته نۀ رښتيا

 

 

 

د نفاق پوم څومره خلقو ځنې واخست

 

 

 

د دې رنځ نۀ طبيبان شته نۀ دوا

 

 

 

پۀ روپۍ ئې وږي سپي پۀ ځان مئين کړل

 

 

 

نۀ پۀ زمکه دا شېطان شته نۀ بالا

 

(سوسن چمن دوهم مخ 10)

قاضي ملا عبدالسلام اڅکزئ د امان الله خان يو زبردست مداح او ريښتينے مئين ؤ. دۀ امان الله خان سره ځکه مينه درلوده چي امان الله خان د پېرنګيانو څخه ازادي ورته ګټلې وه او پۀ خپله قاضي صاحب پۀ خپلواکۍ باندې تر حده زيات مئين ؤ. (دے) کۀ يو طرفه د ازادۍ لپاره پۀ امان الله خان مئين ؤ نو بل طرف ته د هند د تحريک ازادي يو زورور ملګرے ؤ. پۀ دۀ باندې لوے پښتون فخرِ افغان باچا خان ډېر ګران ؤ.

د غازي امان الله خان د هېواد څخه د وتلو صدمې او د ملت تر منځ د انتشار غم او د انګرېزانو پۀ خپل مقصد کښې د بريالتوب خواشیني زمونږ د ويښ او با ضميره عالم څخه يو انقلابي شاعر جوړ کړے حالانکې د دغه سترې پېښې څخه مخکښې ئې د شعر او شاعرۍ هېڅ تجربه نۀ لرله. د شاعرۍ پېل کولو د پاره څۀ درد يا صدمه ضروري وي لکه رحمان بابا چې وائي: "دا دستور دے چې لۀ درده ځګېروي خېژي"

(د اروښاد دابوالخېر ځلاند ليکنه، مخ 73)

نو د غازي امان الله خان د ملک بدرۍ او معزولۍ غم زمونږ د دغه حساس مشر د شاعرۍ پېلامه جوړه شوه. پۀ قول د ابوالخېر ځلاند صاحب (دے) وائي زۀ دا فخر هم لۀ هغه وخته راهسې د انګرېز دښمن وم چې (دے) د برصغير و پاکه خاوره ته راشوه شوے ؤ او توره پۀ څنګ ورته ګرځېدم خو د امان الله خان تګ او د افغانستان در پۀ درۍ نوره هم زما بانه راجوړه کړه لکه چې وائي:                  خان غازي سوهان سو زما د تقرري

     څومره پرېکړې د زقوم درختو رېښې ما

هسې خو د دۀ کليه يا کلهم شاعري د غازي امان الله خان شاوخوا څرخي خو "سوسن چمن" نومي کتاب د الف څخه تر "ي" ددۀ پۀ صفت کښې ليکلے دے لکه چې وائي:

يادګار به د غازي امان الله شي

خدايه تۀ زما مرغلرې کړې رواج

مخکښې مې ووئيل چې د قاضي ملا عبدالسلام (1879-1984) د شاعرۍ محرک او وجه د امان الله خان ملک بدري ثابته شوه او دا واقعه د ديارلس سوه اووۀ څلوېښت 1347)هـ/1928ز(وه. پۀ قول د ابوالخېر ځلاند صاحب قاضي بابا د اووۀ څلوېښت کلونو ؤ چې د جنوبي پښتونخوا د پېرنګيانو پۀ ملاتړ بچه سقه يا سقاو اقتدار ترلاسه کړ. دا واقعه پۀ "سوسن چمن" کښې داسې بيانوي چې زۀ نۀ پخوا شاعر وم او نۀ مې د شعر وئيلو تجربه لرله. راځئ چې دغه قیصه د دۀ څخه پۀ خپله واورو:

پۀ زر درې سوه اووۀ څلوېښت سنه کښې

لاړم کوټې له زهير پۀ رجب زۀ

د کابل د انقلاب قیصه مجلس وه

نور نا خوبه کړم دا شور و شغب زۀ

سکښتې څۀ خښتې مې کېښودې د شعر

پخوا نۀ وم پۀ صنعت مُجرب زۀ

د لام نقش پۀ لومړي ماښام کښې وۀ زوو

د تصنيف دا درته وايم سبب زۀ

لۀ دې داسې معلومېږي چې د لومړي نظم چې "ل" رديف ؤ، د خداے تعاليٰ پۀ مياشت کښې ماښام مهال پۀ کوئټه کښې وليکل شو. بيا ليکي زما دغه کتاب پۀ يو کال کښې بشپړه شو. کۀ ئې مالک درلودۀ نو د دغه نهال ميوه قام يا ملت زرخوړله شوه، لکه چې وائي:

نصيحت مې د باچا پۀ قیصه واغوست

و رېښمين مخ دی د چوغې استر لا هم

په قوت کښې د ملت د کافرانو

کتاب وځنډېد زما هنر لا هم

چابک لوے شو دا نهال پۀ يوۀ کال کښې

پخاوۀ ئې کۀ خاوند وائي ثمر لا هم

هلته ډول وهي وراباڼو کۀ ورواوښت

د غازي امان الله نظر لا هم

(سوسن چمن 141-142)( دابوالخېر ځلاند ليکنه، د کوږک ستوري، مخونه 86 نه 88 پورې)

د لوستونکو څخه دې پټه نۀ وي، پۀ قول د صاحبزاده حميدالله د يوې مقالې چې ملا عبدالسلام بابا خپل لمړے شاهکار کتاب پۀ 1348 هـ/ 1929ز کښې ليکلے او پۀ لاهور کښې ئې چاپ کړے چې زیړ بادامي کاغذ ئې ؤ او سُور د ګتې جلد ئې ؤ. د "سوسن چمن" د لومړي چاپ پۀ حقله ملا صاحب ليکي:

ديارلس سوه کړو اتۀ څلوېښت حساب ما

مسميٰ "سوسن چمن" وکیښ کتاب ما

بغاوت پر شريعت وژړولم

د غازي لوے مجاهد واهۀ رباب ما

يعني د دې مطلب دا شو هغه کتاب چې دۀ پۀ ديارلس سوه اووۀ څلوېښت کښې پېل کړے ؤ، هغه پۀ اتۀ څلوېښت کښې مکمل شو او پۀ 1933ز کښې چې ئې د 1352هـ سره سمون خوري، چاپ کړے. (وګورئ د صاحبزاده حميدالله ليکنه، کتاب د کړک کښکي، مخونه 263-264)

د سوسن تر ضبطېدو او پېرنګي تر سوزولو وروسته ښاغلي ملا عبدالسلام دوهم کتاب "د طلب مذهب" پۀ نامه چاپ کړ. "سوسن چمن" جلد دوهم ئې بيا پۀ 1964ز کښې چاپ کړے. دا کتاب 328 مخونه لري. (وګورئ د صاحبزاده حميدالله ليکنه کتاب د کړک کښکي، مخ 266)

دغه ډول ئې بيا "طلبِ مذهب" لومړے ټوک او دوهم ټوک هم تيار کړل چې دغه دوهم ټوک ئې ارواښاد "شهيد خان" حاجي جېلاني خان ورچاپ کړے. دغسې د دۀ يو د زرو اشعارو مجموعه چې "زردانه دُر" نومېږي، محمود خان اڅکزئ چاپ کړے چې مثنوي ده او سريزه ئې وکيل رحيم مندوخېل صاحب ليکلې ده. دغه وروستے کتاب ئې بيا ګډ وډ مسائل راخلي. دا کتاب هغه وخت ليکل شوے دے چې ناوېشلے هندوستان د پېرنګي او د مسلم ليګ ګوند پۀ سازش سره ووېشل شو. پۀ دغه وېش سره مسلمان تقسيم شو، پښتون پکښې تباه شو. پۀ دغه کتاب کښې د مسلم ليګ او پېرنګيانو غندنه شوې ده، لکه چې وائي:

ډېره بې شماره نازولي   د اسمان تر ستورو ډېرې خو چې څۀ هره بېوره ده

پرنګيانو کړو نتيلي   بېورې شوې دي هر چېرې زام د پېله د ګوره ده

او يو ځاے مسلم ليګ ته وېنا کوي:

پېرنګي ونيو ازاد شو   کۀ وي دا مسلم ليګ وختي مسلم ليګ د اسې سړي دي راشه وروره مسلم ليګه

مسلم ليګ بېرته برباد کړو   لا به راشي ورځې سختي چې د غوښو مرغړي دي سترګې پاکې کړه لۀ رېګه

يو ځاے د غازي امان الله خان پۀ حقله ليکي:

چې اعليٰ حضرت غازي ولاړ   طالع نه ؤ د پښتون سم دښمني د انګرېزانو چې د هر ملت دښمن دے

پټ پۀ نکر انګرېزي ولاړ   چپه ګرزېدي ګردون سم مونږ له ښائي عزيزانو هغه دغه دروغژن دے

جناح صا حب ته وائي:

ټوله نه دي عالمان بد   څوک اوسط څوک به بهتر وي آخر لاړې ددې زوے شوې

جناح کړې دے ګمان بد   يو به ستورے بل به لمر وي په ګنده غوځي کښې لوے شوې

کانګريس او مسلم ليګ دواړه غندي لکه چې وايي:

که کانګريس کۀ مسلم ليګ دے

د پرنګ د دوړو ريګ دے

آخر کار دا ښاغلې دا شملې پېړۍ ستر انقلابي او مزاحمتي شاعر پۀ ۲۶ جنوري ۱۹۷۵ عيسوي کښې وفات شو پۀ ګور ئې نور شه. لکه چې بابا وايي:

زما نېکي هېڅ پښتانۀ ونۀ منله

څومره زور پۀ پښتونوالې رانه ګار شو