“د چرچڼو توت” – استاد عبدالکریم بریالي

متعلقه مضامين

“د ديدار شوق او عامر” – سکندر خان سکندر

د هجري کلېنډر د مياشتو پۀ نومونو کښې پټ رازونه – فضل مومند

غني خان، يوه کتنه – مولانا محمد يوسف بونېرے، کوالالمپور

)دوېمه/اخرۍ برخه(

د عصري ادب پۀ تاريخ كښې پښتو تكل (Essay)

د نوي اسلوب باوائی آدم ګل محمد بېتاب

“د چرچڼو توت”

باندې سر ښكاره كړو

)

وړومبى تكل ‘د سريزو سريزه’ د ليكوالو او شاعرانو ژوره نفسياتي مطالعه ده. د ټولو اوږدو اوږدو سريزو يادونه داسې كوي، تۀ به وائې چې يو فلم چلېږي. زما د كتاب سريزې حواله هم شته ځكه چې زۀ هم پۀ دې كمزورۍ متصف شوی يم. زما د شاعرۍ پۀ حقله ډاكټر اسرار هيڅ و نۀ وئيل بلكې پۀ فون باندې ئې د سريزې تعريف زيات كړى ؤ. بېتاب صاحب د دې خلاق شاعرانو داسې ښكلې تخليقي او حقيقي فلم بندي كړې ده، تۀ به وائې چې دا ډاكومنټري چلېږي. د بېتاب پۀ دې تكلونو يواځې د تكل كېنوس تخليقي نۀ دى بلكې يوه نقادانه تجزيه ده چې لوستونكي د دې منفرد صنف د ليكنې څخه ډېر علمي، نفسياتي او تاثراتي زده كړه كولې شي.

دا سنجيده او حقيقي واقعات دي خو د دې فني تړون هغۀ لره يو خوندور تهيم د تكل تخليقي جوهر ته بخښلى دى.

د حمد الله جان بسمل “اٰف دي ريكارډ” ته ئې “اٰن دي ريكارډ”ډېر صحيح تعبير وركړى دى. د باچا خان درناوى پۀ هر باشعوره پښتون باندې فرض دى، ګنې د هغوي عزم او استقلال دې اوسني شعور سره يو ځلانده ټاپو دے، خو مسلم ليګي سركاري نوكرانو ټولو حقائق مروړلي او د شعور د تقاضا سره د نظریې د مصلحت، نوكري پيسو پۀ وجه ئې هېڅ بې هېڅه باچاخان ته د پنجابيانو غوندې رد بد وئيلي دي. حمزه پۀ خپلوچاپ خطونو كښې ليكي چې زما وړومبی ملاقات د باچا خان سره پۀ كال 1966ز كښې شوى ؤ. اٰيا د بابائے غزل شينواري د پاره دا د الميې خبره نۀ ده؟.

مولانا عبد القادر د جناح ترجمان ؤ د پير مانكي شريف سره، بيا ئې نوكري شروع شوه او د پښتونستان د توري د پاره پۀ خطونو كښې “غول غشائي” ټكي استعمال كړي وو چې “مونږه ئې دلته دل كړو”، نور د راهي، اياز داودزئي او ټوله چغرمتۍ نوكرانو كښې يواځې امين الله داودزى د ډېورنډ پۀ كرښه د رېټائرمنټ وروسته نظم وليكلو چي “ډيورنډ اوس تار پۀ ليكه اچوي”. اياز داودزى زر صفحې ادبيات خپل مضمونونه او تحسيني جملې د دوستانو ليكلې وې، ولې هغۀ غني خان نۀ پېژندو. سيمع الدين ارمان خو د “مخفي” پۀ څېړنه كښې خوندور مثال وركړى ؤ چې د تاريخ پۀ كتابونو كښې پښتونستان ټكى سنسر شوى ؤ. پۀ غېر معقول نفرت او د مسلم ليګ پۀ وراثت كښې كۀ څوك عادت شوى دى خو دا به مني چې د باچا خان كار او ژوند نۀ منل يو انټلكچول كفر معلومېږي. بسمل جمهور او ايوان نمائندګانو ته سخته جمله وئيلې وه، ما پۀ “حال او قال” چاپ 2016ز كښې د حفظ ما تقدم پۀ ډول وئيلي وو چې داسې نۀ وي چې دا “خولۀ” پۀ سوك ماته شي.

د دې واقعاتو او ذهني رويو سره بېتاب د يوۀ تخليقي فنكار پۀ ډول د هغوي حقائق او تضادات پۀ هنري او نۀ خوږوونكي خوږ تحرير كښې د نوي اسلوب د تكل اډاڼه بولم. دويمه خوبي زما پۀ نظر داسې راځي چې اوسنيو ادبي مغربي مستعار كړي اصطلاحاتو بغېر پۀ اوريجنل حقيقت نګاري كښې ئې خوندور تخليق كړى دى. د كمال خبره دا ده چې د “مولوي” باوجود د مذهب هېڅ قسم سهاره نۀ اخلي خو تبليغ ضرور كوي. سعد الله جان برق ته وګوره چې پۀ مذهبي عقيده ئې د تحقيق او د تفسير او هغه هم د قران كريم داسې تار تار كړى دى لكه زمخشري چې پۀ ډاك بېسود كښې پيدا شوى وي. يوه جمله د حمد الله جان كافي وه چې “ايمان ته ئې اتۀ ټانكې لګېدلې دي” مګر زما پۀ ګمان د برق او مجذوب هغه ټانكې سپخېدلې دي. پۀ دې اساس د بسمل خاكه نګاري تكل او تحرير يو د لېونتوب رښتيا وائي خو پۀ هغه باندې د طنز د سرحد نه پېغور ته خبره لاړه شي.

د رشيد احمد پۀ ناول سل كلني تاريخ باندې تبصره يا تكل هم د رشيد احمد د تحقيق يو ډول اعتراف دى، كۀ څۀ هم د استادانو غلطۍ ئې پۀ چاپي روايتونو كښې موندلې دي خو يو ژوندى حقيقت د تېرو ليكوالو د نوكرۍ او مصلحت تريخ حقيقتونه ئې ذكر كړي دي. مثلاً فصيح الدين پۀ اردو كښې د حمزه شينواری اخري انټرويو نوم اخلي، ولې پۀ انټرويو كښې هېڅ ثبوت او جواز د ښې خبری د حاضرينو نۀ شته. د تقويم مرحوم ورښوولى د شهود پۀ تصوفي مسلك د حمزه نه تپوسونه كوي. حمزه شينوارى پوهېدلى ؤ چې سوال د تقويم نه را لېږلى شوى دی، بس يو جواب ئې ؤ. “زۀ وحدة الوجود يم”، پۀ هم دې تكل كښې د امتحانونو پۀ پاليسۍ او خوښۍ اوليت او قابليت نۀ كتل، د عقيدې خپرونه، د نظريې خپرونه يا د نوكري پۀ مصلحت ئې لۀ نصاب نه تر انصاف كولو پورې ټوله دورانيه قبائیل پرسته پاته شوې ده.

د بېتاب د ځنو خاكو او علمي مرموزو تكلونو نه علاوه د “چرچڼو توت” او “د قیصه خوانۍ سفرنامه” روغ د دېرش كلن دور شهكار عكسونه دي. دلته پۀ تخليقي طنز و ظرافت او حقيقي واقعاتو ته د ډاكټر مسعود غوندې يو بل ډاكټر سليم “د توت اونه” د ګهنټه ګر متبادل جوړ شوى دى. هغه ذهني او وسواسي خلق چې د تصوف، ملنګۍ او پيرۍ او نورو غلطو رسمونو پۀ حقله ئې د مثبت نتيجې او ابلاغ يو خوندور انداز خپل كړى دى، زۀ به “د توت اونه” د عامې درختې پۀ معنٰى واخلم خو سليم صاحب پۀ كردار كښې د ټولنې هغه ذهني تصوف زده خلقو ته پۀ ډېر نزاكت د كار خبرې كړې دي، وَ لَو كۀ مولانا امير محمد بجلي ګهر هم د ډېر حقيقي او ژوندي حقائقو ابلاغ كولی، “د مرغيو كباب” د بعضو كمزورو د لرې كولو اكسير او هم يوه “خاص كمزوري” او د “خارښ” مرض د پاره د حكيم نسخه د چرچڼو كباب او بيا تصوف د هغوى شطحيات د ملنګانو لڅ والى، “د نوار هلك منډه” داسې موضوعات دي چې بېتاب پۀ ډېر هنر سره خپله خبره دا كړې ده چې د الهام او پېش ګوئي معامله ئې سوچه د ډاكټر مسعود پۀ تبصره او تجربه غلطې ثابتې كړې دي. يو بل د ډاکټر سلېم خاکه کښی د بيتاب دا ډائيلاګ بيخي پۀ زړۀ پرېوځي چې د لڅ ،لېوني ملنګ نه چې تپوس کوي، ‘تۀ پرتوګ لرې نۀ او کۀ اغوندې ئې نۀ’؟ او ډاکټر سلېم ورته وائي، ‘دا خو به دې بېخي نۀ ورته وئيل،ځکه چې دې ليوني يا ملنګ ته ښځواو هلکوانو پۀ ښه مزه کتل’. د مريد بازۍ دا سلسله لۀ پخوا را روانه ده، هلته د ميا عمر د څمكنو پۀ زيارت كښې ما هم هغو ملنګانو نه دعا غوښتې وه او هغه قبوله شوې وه او اوس د ميا عمر د څمکنو پۀ زمكو كښې د برخې دعوېدار يم. داسې مسلسل كردارونه سره تړلي دي چې د ټولنې د ننني كمپنيانو او بهرني حقائقو يوه ننداره ده. د ليكوال نفسيات او د قيصه خوانۍ روزن تون پۀ سفرنامه كښې داسې ځلېږي چې دا سفر پۀ دېرشو كلونو محيط دے او د ليكوال ژرف بيني او كردارونويو خپور انځور او ادبي تاريخ د نفسياتي كمزوري سره پۀ كښې څرګندېږي.

پنځلس كاله وړاندې چې زۀ او عاصم ګلستانى د ماښام پۀ اذان د رحمان بابا د زيارت نه مراد اخستلو نو علي رحمان يوسفزى كاكړ (رنګ روډ كواپرېټیو سوسائټي) د پوليس سره راته ولاړ وو. مونږ پۀ ورانه اديره كښې سګرېټ څكولو اخته وو او پوليس راپسې منډې وهلې چې “مۀ ځئ! ماران مو خوري”. دوېم ځل بيا د خېر البيان د كتاب د ليكلو پۀ وخت كښې د بايزيد او اخون دروېزه سره څۀ تجاوز شوى ؤ نو حافظ رحمت نيازي او ما د اخون دروېزه فاتحه ووئيله او معافي مې ځنې غوښتله او د اېوارډ خواست به مې هم كړی وي خو هغه مراد حاصل نۀ شو، البته انعام ئې ګټلى ؤ او دا بركت مونږ د رحمان بابا او اخون دروېزه تسليم شوی ؤ. اصل كار د اخوند دروېزه خلاف افضل خان خټك خراب ليکل كړي وو چې د ډوډۍ پۀ حقله ئې خبره د منلو وړ نۀ ده. درېم وار د احمد جان مروت سره د ډاكټر زيار او ډاكټر صاحب شاه صابر پۀ مزار مراد غوښتى ؤ او د هغۀ تاثير مونږ درې واړو محسوس كړى ؤ. بېتاب يو ژرف بين ليكوال او نقادي ئې هم مثبت تاثراتي ده. خبر نۀ يم دا مفهوم لري او كۀ نه، قلندر استاد هم نۀ شته چې پۀ مركه كښې ئې فتویٰ وركړې واى.

درې تكلونه خاكې ډېرې شانداره پۀ زړۀ پورې دي. كۀ ډېر ګران ملګری مشتاق مجروح پۀ چا باندې پېژني نو وائي ‘ډېر ښۀ سړى دی، اوري خو د چا مني نۀ’. د خپلو شينوارو صوفيانو نه ئې د فقهاو پۀ عقيدوي جذبه ډېره نازكه بدله اخستې ده، خپله د بسمل پۀ خاكه كښې د باچاخان دفاع پۀ ډېر نزاكت سره شوې ده،كۀ څۀ هم هغه نورپلويان چې باچاخان څرنګه سپړدى او ورانوي ئې، هغۀ ته ئې پام نۀ دى راګرځولى. د باباګانو د خطاب قیصې سره ايوب خان اڅكزي حمزه شينواري ته وئيلي وو او كاكا! دا خبره داسې نۀ ده، حمزه وائي چې زۀ حيران شوم او د ادب پۀ وجه مې څۀ ونۀ وئيل. بيا ئې وئيل چې زۀ خو د هغه عقل پرسته او د دې وجودي تر منځ بحث پۀ خوشحالي ختم شوى ؤ، ايوب خان پۀ 1976ز كښې مړ شوى ؤ او حمزه شينوارى لۀ مخه د سمندر خان سمندر پۀ خطاب پۀ كال 1942ز كښې د غزل پلار جوړ شوى ؤ. (د حمزه د پښتو شاعري اووۀ كاله شوي وو او د سمندر خان د شاعرۍ لس كاله پوره شوي وو چې دا يو ښۀ موضوع دے چې څرنګه دا دوه باباګان د غزل باچهان جوړ شوي وو)، حمزه پۀ “نوی پښتون” کښې ليکی “او دی (ايوب خان) زما پۀ زړۀ پوهه شو او وې وئيل چې زۀ اوس د عمر پۀ اخري پړاؤ كښې يم او نۀ شم ويلاى چې كوم وخت د اجل استازى را پېښ شي، ما ته خلق د پښتو بابا وائي، حمزه كاكا! زما نه پس تۀ د پښتو بابا ئې او زۀ اميد لرم چې دا بېړۍ به تر هغې مخ پۀ وړاندې بيایې تر څو چې د مرګ ګرداب ته نۀ ئې رسېدلى. د بابا دې خبرې پۀ ما ډېر اثر وكړ او يو دوه بې قراره اوښكې مې تر سترګو راغلې. (نوى پښتون، حمزه شينوارى)

د اباسين يوسفزي د “قطعې” پۀ سر خاكه زياته خوندوره ده او حمزه او بېتاب به خامخا زما د تجربې پۀ رڼا کښې دا خبره مني چې “ړوند پۀ خوب كښې ويني”، ما له ګونګي او كاڼۀ څخه پۀ مرموزه طريقه تپوس كړى ؤ چې تۀ خبرې څنګه اورې؟ هغۀ پۀ اشاره ووئيل زما پۀ كولمو كښې حركت كېږي او زۀ پۀ خبره پوهېږم، ممكن ده بېتاب صاحب ته يوه بله د تكل موضوع پۀ لاس ورشي.

د ګل محمد بېتاب او رشيد احمد پۀ حقله ما “پۀ حال و قال “كښې ليكلي وو چې دا دوه درې د ټولې قيصه خوانۍ د ليكوالو نمائندګي كوي او د يوې يوې جملې نه ئې فتنې راولاړېږي او د دې صنف تكل دښته ئې اباده كړې ده. د رشيد احمد پۀ سل كاله ناول باندې د دوي تكل یا مضمون زما لۀ هغې نه زيات ګټور دى خو دا د ناول ليكلو د اوليت جګړه اوس هم متنازع ده. كله چې محمود خان اڅكزى هم پۀ ناول نګارانو كښې ځان شامل بولي يا ورلره رشيد احمد اوليت وركوي نو د پروېز شېخ او خليل سره زياتى دی چې د هر يوۀ د سلو نه زيات ناولونه ليكلي دي. دا اوليت وركول هم د اېوارډ او بابا جوړېدلو د پاره هغه ماركسي يا نېشنلسټي Utopia يا خيالي هوس ته لاره هوارول دي. د ډاكټر اسرار مقدمه خو د بېتاب خاكه ده چې دا اعتراف پۀ بېن السطور كښې مونده كېږي چې د رشيد احمد پۀ قول خو به پۀ Essay پوره پرېوځي، بلكې د ډاكټر اسرار د خبرې نه دا ثابتېږي چې دا تكل صنف اوس ګل محمد بېتاب د تخليقي، علمي او مشاهداتي تخليق د پاره ډېر موزون او سر لوړی ليكوال ثابت كړى دی چې د ډاكټر اسرار پۀ قول “تۀ پوهه شه او د چرچڼوتوت دې پوهه شه”.

“د قلندر نسخې” نه ما دا مطلب اخستلو چې ګنې هغۀ پۀ بېتاب باور كړى ؤ او څو قلمي نسخې ئې وركړې دي، خو بېتاب د هغۀ د مجلسي تنقيد د مركې اجلاسونو نسخې اصل هغه Make believe نظريه د افسانو د تللو معيار ښودلى دی. (قلندر مومند يو پوهه ليکوال ؤ.کله چې به ملګرو پۀ پوښتنو تنګ کړو نو بيا به ئې دا انګرېزی اصطلاح را مينځ ته کړه چې د دروغو قيصه يا د دوکې ورکولو معني تخليق وړاندې کولو ته وائي). بېتاب او ډاكټر اسرار دې مركې ته اصل پۀ دوي باندې د تنقيد كولو د پاره تلل خو پۀ تحرير كښې ئې متانت او هنركاري ئې د بريالي او همېش نه زياته شوې جوتېږي. يو پُر اسرار سركاري Green book دی چې د خلقو عمل نامې پۀ كښې پۀ سليقه ذكر شوې دي او د پښتني ټولنې د ذهني ترقي او د مسائلو حل ئې پۀ بېن السطور كښې ذكر كړى دی. لكه د عمر ناصر پۀ خاكه كښې پۀ فلمونو كښې “ډانس كتلو ته صحت مند ورزش” وائي. د بسمل پۀ خاكه كښې ئې ښۀ تحليل د هغوي د تحرير او شخصيت كړى دى، بايد چې ساګ كانفرنس ته ئې “سګ كانفرنس “وئيلى واى. د عمر ناصر، امين الله داودزي، نواب علي خان او سعد الله جان برق د لطيفو مرض ډېر متعدي دى چې مونږ بسمل د څلوېښتو كلونو نه اموخته كړي يو. پۀ كال كښې يو نشست كوو او دې كښې ګل محمد بېتاب او احمد جان مروت او سيد سېف الرحمان او ډاكټر چراغ حسېن شاه هم شامل شوي دي. لۀ دوي سره پۀ علمي موضوعاتو خبرې وي. يوه اندازه كېږي چې د ډاكټر اسرار او حمد الله جان بسمل د تحرير او اسلوب بيان ته ئې يوه نوې روښنائي بخښلې ده، ځكه ئې امتياز ښكاره دی. د خپلو مشاهداتو سره هغه ادبي او تحقيقي او د نزاكته ډك حساس نكتې ئې پۀ ډېره سليقه سره وړاندې كړې دي. د دې كتاب تر ټولو اهم تكلونه دوه دي ـــ يو “معدوله واو” او دويم “پټه خزانه فى الميزان” شهكار علمي تحريرونه دي چې د اظهار او بيان سره ئې انساني او علمي نزاكتونه پۀ نظر كښې نيولي دي. زۀ پۀ هغه د بحث كولو څخه ځكه عاجز يم چې ‘اِن الباطل كان زهوقا’. معدوله واو، وړومبی يو پټه خزانه هم ړومبی ډېر ژور “مقل: يا مقالې” دي خو د رفيع صاحب د ما قبل التاريخ مضمون ته ځای ورکول داسې ښکاری لکه ځيری شوی کوسی ته چې د چمړې پينه لګولې وی.

پۀ يوه مخمصه كښې تر اوسه ګېر يم ـــ هغه دا چې قلندر مومند خو د افغانستان نه د مولوي عبداللطيف او مولوي عبد الرحمان او نورو هَم مسلکو د وژلو بدله د پټې خزانې پۀ شکل اخستله او بيا نورو فارسيوانيانو يو ايرانيانو پۀ نورو ژبو وژباړله، زما دوست ملا وئيل چې ايران څرنګه قلندر مومند استعمال كړو؟ د پيسو وجه نۀ وه، د عقيدې شدت ؤ خو مخمصه دا ده چې د همېش خليل او بريالي څۀ ضرورت ؤ چې شل كلونه ئې پۀ دې غم كښې تېر كړل، حالانكې همېش خليل د قلندر نه زيات كار پښتو ته كړى ؤ.

ګل محمد بېتاب شينوارى يو عالم دى، فقيهه دى، صحافي دى او رېډيائي او الكټرانك مېډيا د ټولو اصنافو داسې ليكوال دى لكه څنګه چې حمزه شينواري او مراد شينواري پښتو ته د رېډيو لۀ لارې څۀ وركړي وو. د بيانيه او واقعيت څخه يوه تخليقي فنپاره جوړول د هغۀ تكل ته يو همه ګيريت وربخښلى دی. “د سريزو سريزه “خيال دومره ښكلى دی چې سړي ته شفيق الرحمٰن د اردو ژبې ليکوال ور پۀ ياد شي، د يوې جملې يوه سريزه دا وه: زۀ چې دا كتاب ليكم نو زۀ پۀ لندن كښې ناست يم”. پۀ دې حواله د Essay او تخليقي مضمون نګارۍ يا تكل مثال د انګرېزي ژبې داسې ښكاري چې مولوي ګل محمد بېتاب پۀ لندن كښې ناست وي او حال د خېبر بازار وائي، لكه چرچل چې د مالاكنډ فيلډ حال ليكلى ؤ. سره د دې چې يو ليكوال ئې هم د كمزوريو څخه معاف كړى هم نۀ دی او د حقيقي ادب يو صنف ته ئې ښه روانه ژبه او د تاريخ او تهذيب او ذهني او نفسياتي عكس د ټول پښتانۀ وطن څرګند كړى دی ــــ آفرين باد بر اين هم مردانۀ تو!

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ