د افغانستان د استقلال ارتقاء (۱۷۴۷-۱۹۲۹) – ډاکټر اسفنديار درانے

(احمد شاه بابا نه تر امان الله خان پورې)

دا وطن مې څۀ پۀ سوال ګټلے نۀ دے

هر يو کاڼے ئې زما پۀ وينو رنګ دے

د ټولو پښتنو لوے کور افغانستان د دنيا پۀ نقشه کښې يو ځانګړے حېثيت لري او دغه حېثيت اول هم د دنيا د سترګو ازغے ګڼلے شوے دے او نن هم ګڼلے کېږي.

کۀ د اتلسمې پېړۍ نه لږ مخکښې نظر واچول شي نو دا خبره پۀ ګوته کېږي چې کله پېرنګے د افغانستان د سرو زرو نه خبر شونو بهانې ئې ورته جوړې کړې خو ولې زړۀ ئې نۀ شو کولے او د زړۀ نۀ کولو يوه بله وجه هم وه هغه دا چې پېرنګے پۀ هند کښې هم پۀ خپلو پښو نۀ ؤ ولاړ او هغه داسې چې د مغلو حکومت خو پۀ څۀ نا څۀ شکل کښې موجود ؤ. د نولسمې پېړۍ پۀ سر ئې خپل يو غړے (ماؤنټسټورټ اېلفنسټن) پۀ دې عرض د سېلاني پۀ حېث را ولېږلوچې د دې سيمې کلتور وګوري خو ولې بيا وروستو وخت ثابته کړه چې د دۀ د را لېږلو مطلب د پښتنو د دې سيمې نه د پيرنګي حکومت خبر کړي يعني چې دا ځائے د هغوي يعني د پيرنګي د پاره څومره ګټه ور کېدلے شي. دماونټسټورټ ايليفينسټن د راتلوسره (1807) ګريټ ګيم پېل شوچې سل کلونو نه زيات وچليدو.اودغه ګريټ ګيم ئې پۀ داسې طريقه وچلولوچې پۀ هغې کښې پښتنو ته د نقصان رسولو هڅې وکړې او وخت پۀ وخت ئې پښتانۀ هم کمزوري کړل خو ولې پۀ خپله د دومره لوي باچاهۍ باوجود هم ئې کمزوري کول نو د وي سره خو وسله هم نه وه د هغۀ وخت مناسب دجنګ کولوطريقې ئې هم نۀ وې زده او نۀ ورسره دومره پېسې وې خو بل اړخ ته د پېرنګي لويه باچاهي وه چې نۀ ورسره د پېسو څۀ کمے ؤ نۀ د فوځ اؤ نۀ د وسلې ۔

د افغانستان د استقلال د ارتقائي مزل پۀ حقله د دې خبرې نه هېڅ څوک هم انکار نۀ شي کولے چې پۀ افغانستان د پښتو نه علاوه بل هېڅ يوقوم يا کوم يو باچا هم خپله مستقله باچاهي نۀ ده کړې. او هغه داسې چې پښتانۀ دوي پۀ قلار نه دي پرېښودي. پۀ دي مضمون کښې به د احمد شاه بابا نه را واخله تر امير امان خان پورې دافغانستان حکومتونه او د هغوي کاميابو او ناکامو باندې خبرې کولي شي او داستقلال د معنٰې پۀ حېث به بحث کېږي نو اول خو لنډ شان تاريخ باندې نظر اچوو. کومه علاقه چې افغانستان پۀ نوم يادېږي هغه يو وخت کښې اريانه پۀ نوم يادولے شوه. پۀ ”اوستا“ کتاب کښې هم د دې ذکر راغلے دے پۀ رګ ويد کښې هم دې ته اريانه وئيلي شوي دي او پۀ شاهنامه فردوسي کښې هم .

د وړې اوچې (برصغير) او دافغانستان د تاريخ نه کۀ د احمد شاه بابا نوم وباسو نو دغه شان کۀ د افغانستان د استقلال تاريخ نه امير امان الله خان نوم وباسو نو دغه تاريخ هم نا مکمله دے او هم دغه وجه ده چې امان الله خان سره د دغه وخت د هندوستان پښتنو مرسته کړې وه. دا بېل ليکل دي.

هم دغه شان پۀ دې ځاے د پښتنو د اباد کارۍ حقيقت هم پۀ درېو نظريو يا (Theories) باندې بنياد لري خو ولې دلته پۀ تفصيل سره رڼا اچول مناسب نه دي بس دغه خبره بس ده چې ټول پښتانه پۀ شريکه د قيس عبدالرشيد پۀ مشرۍ کښې د خوږ نبي حضرت محمد صلي الله علېه وسليم پۀ مبارک اسلام قبول کړے دے.

يو څو لنډو ټکو کښې د افغانستان پۀ تاريخ باندې خبره کول مناسب ګڼم او هغه دا رنګه چې د قيس عبدالرشيد او د پښتنو د اسلام قبلولو نه مخکښې پۀ دې ځاے باندې پۀ 516 قبل مسيح کښې قبضه وکړه بيا پۀ 326 قبل مسيح کښې سکندراعظم دې ځاے باندې حکومت جوړ کړو او تر دوؤ سوو کالو پورې د هغوي جرنېلانو او بيا د هغوي خلقوپۀ دې ځاے حکومت وکړو. بيا هنيانو ( Huns) څلورمې صدۍ عيسوي پورې حکومت وکړو. پۀ کابل باندې د مقامي سردارانو حکومت ؤ او خواؤ شا افغانستان باندې د ساساني حکومت دلاندې سردارۍ نظام ؤ.

د وخت تېرېدو سره سره د بنو اميه او بنو عباسيه د حکومتونو پۀ وخت دې علاقې ته تبليغي ټولګي هم را لېږلي شوي دي خو پۀ با قاعده توګه اسلامي حکومت بنياد سبکتګين ايښے دے چې د هغۀ د مرګ نه پس د هغۀ زوي محمود غزنوي واګې لاس کښې واخستې بيا پرې شهاب الدين راغلو چي د بلې علاقي سره ئې تعلق لرلو بيا غوريانو باندې تاتاريانو برے وموندو خو دغې خاندان پري تقريباً سل کالو پورې حکومت وکړه خو ولې بيا پۀ 1389 کښې امير تېمور پۀ افغانستان خېټه ور واچوله او شپاړسمې پېړۍ د پېل کېدو پورې ئې حکومت وکړو. د ايران صفويانو او بيا مغلو سره ئې انګتې واچولې خو پۀ دغه وخت کښې ظهير الدين بابر اول پۀ قندهار او بيا ورسره پۀ کابل قبضه وکړه او هم د دغه ځاے نه ئې پۀ 1526 کښې پۀ پاني پت کښې ابراهيم لودهي لۀ ئې ماتې ورکړه او د مغلو سلطنت ئې جوړ کړو. خو ولې د مغلو حکومت پۀ هندوستان کښې خو مضبوط ؤ کۀ چرته دلته پۀ افغانستان (مختلفو ښارونو او صوبو کښې) کۀ چرته کومې قبيلې بغاوت کولو نو د هغې د پاره به ئې د دهلي يا د اصفهان نه فوځونه را غوښتل او هم دغه وجه وه چې دې علاقو باندې د ايران اثر هم ؤ. او اخر يو وخت راغلو چې پۀ 1707 کښې سردار ميرويس چې د هوتګ قبيلې مشر ؤ. د هغوي حکومت خلاف را اوچت شو او کامياب شو. د دۀ د مرګ نه وروستو د هوتک قبيلې پۀ خپل مېنځ کښې د حکومت د پاره سختې پېښې وشوې او اخر اشرف نومې سنټر پۀ کښې د قندهار سره پۀ۱۷۲۷ کښې عثمانيانو ته هم شکست ورکړو او د ايران هم باچا شو. خو ولې نادر قلي خان چې د افشار قبيلې سره ئې تعلق ؤ او ايرانيان ئې را جمع کړل او اشرف ته ئې ماتې ورکولو نه وروسته پۀ 9 مارچ 1739 ئې پۀ قندهار او بيا ئې پۀ هندوستان قبضه وکړه. او د خپل فوځ احمد خان نوم ئې پۀ دکن کښې د ”نائب اللطنت “ او احمد شاه دراني پۀ نوم يادشو. دغه احمد شاه د وخت تېرېدو سره د نادر شاه پۀ زړۀ کښې خپل ځاے جوړ کړو. او د يو ښۀ او تکړه جرنېل پۀ حېثيت يادولے شو. او همدغه تکړه والے ئې پۀ کار راغلو خصوصاً پۀ هغه وخت کښې چې پۀ 1747 کښې نادر شاه ووژل شو نو قاتلانو دا کوشش وکړو چې ترسهار پورې دې خبره پټه وساتي خو دغه شان وشول او احمد خان ته پته ولګېدله. او بيا ئې هم پۀ دغه وخت حالات قابو کښې راوستل.

يو اړخ ته د دۀ قابليت هم ډېر ؤ خو ولې بل اړخ ته پرې قدرت داسې مهربانه شو چې څو وارې لوي جرګې را وبللې شوې خو مزه ئې ونۀ کړه او يو بزرګ پۀ فېصله باندې احمد خان ته د مشرۍ چوکۍ حواله شوه. اوس د دې نه مخکښې يو څو خبرې دي چې هغې باندې ئې نظر واچولو. يو خوا پښتانه ټول يوځاے را جمع کول، دوېمه د ملک حالات قابو کول او درېمه خبره د بهرني خطرو نه حفاظت کول وو ۔

پۀ 15 جولائي 1747 قندهار پۀ يو جومات کښې د احمد شاه بابا تاج پوشي وشوه او دلته د يواعلان پۀ ذريعه دا خبره څرکنده کړې شوه چې احمد خان ته ”شاه“ خطاب ورکړے شو او دا خبره هم وشوه چې د مخکښي نه راروان”احمد شاه در دران“ چې استعماليدو هغه به اوس ”احمد شاه دراني“ پۀ نوم يادېږي او دا هم ووئيل شول چې د ابدالي قبيله به هم ددراني قبيلې پۀ نوم يادېږي.اودې سره ئې دخپل نوم سکه هم جاري کړه اود خپل نوم مهرلګول ئې هم شروع کړل ۔

د افغانستان حکومت ته ئې مخه وکړه اول ئې غزنے فتح کړو. بيا ئې کابل فتح کړو د کابل افغانان ئې خپل اړخ ته راوړول او هغوي د مغلو پۀ حق کښې د جنګېدونه انکار وکړو. او د کابل ګورنر نصير خان پېښور خلقوهم داحمد شاه مرسته وکړه او نصير خان د پېښور نه پنجاب ته وتښتېدو. دسمبر 1747 کښې احمد شاه بابا د پېښور نه د پنجاب پۀ اړخ لاړلواو پۀ 12 جنوري 1748 ئې لاهور فتح کړلو. پۀ 19 فروري 1748 د لاهورنه د هندوستان پۀ اړخ روان شو. خو د 27 مارچ 1748 پورې وخت پۀ وخت جنګېدولو دلته ورته پۀ قندهار کښې لقمان خان بغاوت وکړو نو واپس راغلو او هغه بغاوت ئې ناکام کړو. منيشا پوره 1757 کښې دهلي پۀ اپرېل 1758 کښې مرهټيان او سکهان پۀ لاهور داخل شول او پۀ بنجاب ئې قبضه وکړه. دغه شان د دوي پۀ درخواست احمد شاه بابا 1761 کښې پۀ پاني پت کښې مرهټيانو ته هم ماتې ورکړه. دغه شان پۀ 1764 کښې د سکهانوخلاف وړومبنے

3 کار چې ئې وکړو هغه داچي :

۱. د ملک دننه ئې پاليسۍ جوړې کړې.چي ملک مظبوط کړي.

۲. د افغانستان د سردارانو پۀ کارونو کښې ئې دخل نه ورکولو. او دا ځکه دغه سردارانو ته د خپلو قبيلو د حقوقو مسئلې وې نو هم دغه وجه وه چې احمد شاه بابا د دغې سردارانو پۀ ذريعه خپل حکومت کولو اوچې کله به فوځ يعني فوځيانو ضرورت وو هم دغه سردارانو به خپل فوځونه را لېږل او بيا به مرکزي حکومت هغوي ته معاوضه ورکوله.

۳. خپل بادشاهت ئې پۀ هغه قبائيلي غړو مظبوط کړو کوم چې د دۀ دقبيلي وو اوددۀ پرې باور ؤ.

۴. پۀ فوځ کښې نور ف وځيان واخستل اؤ تقريباُ څلوېښت زرو شمېر ته ئې ورسول. خو پۀ فوځ کښې د ابدالي (دراني) او غلزئي قبيلو د مختلفو شاخونوخلق وو او نور هم ؤو حو پۀ لږ شمېر کښې. دوېم کار ئې دا وکړو د افغانستان سرحدونه ئې نور هم خوارۀ کړل او ډېر ښارونه او صوبې ئې د ملک دننه (چې کومې پۀ حکومت کښې شاملې نۀ وې) او دغه شان ډېر ښارونه د ملک نه بهر هم د خپل لاس لاندې کړل.

د وخت سره سره ئې خپله خارجه پاليسي هم مظبوطه کړه او چې پۀ کوم ښار يا صوبه ئې حمله وکړه او برے ئې وموندلو نو د صلحې د پاره ئې د مصلحت نه هم کار اخستے دے ، رشته داري ئې هم جوړه کړه چې هغې رشته دارۍ سره ورته د خپل ملک (افغانستان) مظبوط والے يقيني شوے دے. او هم دغه شان د غنيمت سامان کښې ورته خزانې ، وسله اؤ اسونه وغېره پۀ لاس ورغلي دي خو دا هر څۀ ئې دافغانستان د پاره پکار را وستل دي.

د دې نه علاوه د ملک دننه ورته هم ځاے او وخت پۀ وخت ورته بغاوتونه رااوچت شوي دي خو د هغې مخ نيوے ئې ډېر پۀ طريقه او هنر کړيدے. احمد شاه بابا د بادشاه کېدلو پۀ وخت پۀ يو ښار کښې بادشاه شو او هم پۀ هغې ئې بادشاهي لرله خو د دې دنيا نه د تلو پۀ وخت پۀ دومره علاقې بادشاهي لرو چې نن صبا پۀ هغې کښې افغانستان ، پاکستان، بنګله دېش ، هندوستان او څۀ علاقي د ايران هم شاملې وې. افرين شه پۀ دغه پښتون چې هم زوے يو د پښتون خو پلا ر د ټولو پښتنو دے او پۀ تاريخ کښې خپل نوم او د پښتو نوم را اوچت کړو اؤ اوچت ئې وساتلو تر هغې وخته پوري تر څو چې ئې پۀ وجود کښې ساه لرله. او د حيرانېدو خبره داده چې پۀ دغه وخت کښې پېرنګي پۀ هندوستان کښې د مغلوخلاف ښه پۀ جوبن کښې وو. خو ولې احمد شاه بابا ترې پورته نه شو کتلے. خو افسوس چې د احمد شاه بابا د دې دنيا نه د تلو سره د هغۀ پۀ بچو او بيا نمسو پۀ منځ کښې داسې دښمنۍ را اوچتې شوې چې ئې د يو بل د وينو تږي کړل

احمد شاه بابا پۀ لوي افغانستان کښې مذهبي سياست پېل کړے ؤ او هغه ځکه چې يواړخ ته هغه مذهبي انسان ؤ خو بل اړخ ته پښتون هم ؤ نو څنګه چې پښتونولي او اسلام يو بل سره تړلي دي نو هم دغه وجه وه چې احمد شاه بابا هم دغه دواړه يو ځاے وچلول او کامياب شو

احمدشاه باباچې پۀکوم ډول حکومت کولوهغې کښې دهرکاردپاره خپله خپله محکمه وه. ټولې محکمې دا وې ملکي اداره، مرکزي حکومت، مجلس، صدراعظم ،مالي اداره ، قضائي اداره )شرعي عدالت( وغېره وغېره.

احمد شاه بابا ته دا لوړ مقام هم حاصل دے چې د افغانستان ملت ئې پۀ خپلو لاسو جوړ کړے دے او پۀ خپله مرضۍ حکومت کړے او داسې پۀ تکنيکي توګه ئې هر قدم اوچت کړے دے چې د هغې مثال پۀ تاريخ کښې ډېر کم موندے شي خو ولې د بدقسمتۍ نه د هغۀ نه وروستو د هغۀ د بچو او نمسونه د افغانستان واګې خطا شوې او وخت پۀ وخت حالات کله خراب او کله سم شول او پۀ خپل مينځ کښې ئې يو بل سره باچاهۍ د پاره پۀ جګړه ونښتل خو د خداے مهرباني وه چې د دوست محمدخان د راتلوسره افغان اولس ساه واخستله اودغه جګړې ډېر وخته پورې پۀ کمېدوشوې اؤ داسې وختونه هم راغلل چې پېرنګي څوځله ماتې وخوړه نودوخت مناسب ئې تېښته هم وکړه يوځل ئې لوظنامه لاس ليک کړه او پۀ آخري ځل ئې دافغانستان داستقلال پۀ کاغذونودستخط هم وکړو

څنګه چې مخکښې ذکر وشو د احمد شاه بابا د مرګ نه وروستو د هغۀ زوي تيمور شاه د افغانستان باچاؤ خو ولې هغه خپل ټول د نولس کالو باچاهۍ کښې څۀ خاص علاقه پۀ خپل ملک کښې شامله نه کړے شوه اؤ ټول وخت ئې يا خو د بغاوتونو پۀ شنډولو کښې تېر کړو او يا ئې خپلو وروڼو او ټول او رشته دارانو سره د باچاهۍ د پاره پۀ جګړه کښې تېر کړو. او د يو بغاوت د خطرې د وجي نه ئې دارالحکومت هم د قندهار نه کابل ته يوړو. خو ولې د تيمور شاه د مرګ نه وروستو د هغۀ زوي پۀ 1793 زمان شاه دافغانستان باچا شو او دخپل پلار پۀ رنګ هغه هم خپل اتۀ کله د حکومت وخت خپلو سکه او ناسکه وروڼو سره د باچاهۍ اخستلو د پاره پۀ جنګونو کښې تېر کړو. او د دې جګړو يوه غټه نتيجه دا راووتله چې د افغانستان دننه حالات کمزروي شول او ګير چاپېره نورو ملکونو پۀ افغانستان کښې د لاس وهلو يو بهانه وموندله خو د بدقسمتۍ نه زمان شاه دوه نور کارونه داسې وکړل چې هغې افغانستان ته پۀ راتلونکي وخت کښې نقصان ورکړو. هغه دوو کارونو کښې يو کار رنجيت سنګهـ ته د پنچاب ګورنړي ورپۀ غاره کول وو او دوېم کار ئې د بارکرو دننه ئې ځان ته خنډونه ودرول او هغه داسې چې د پائنده خان بارکزي پۀ وېنا ئې نور مشران د غټو منصبونو نه فارغ کړل او د خپلي قبيلې (سدوزئي) غړي ئې د هغوي پۀ منصبونو ولګول او دا کارخو احمد شاه بابا پۀ خپله خوښه کړے ؤ يعني د هرې قبيلې د مشرانو پۀ ذريعه به ئې پۀ ټول افغانستان حکومت کولو. خو ولې زمان شاه پۀ تاريخ نظر نه اچولو او بيا وخت ورته ثابته کړه چې ستا دغه فېصلي غلطې وې. او دې سره حالات دومره کړکيچن شول چې د څو قبيلو مشران ووژل شول او خپل مشر ورور محمود شاه ورته بغاوت را اوچت کړو. او هم دغه شان د وژل شوو قبيلو مشرانو بچو هم د محمود شاه مرسته وکړه او زمان شاه نه ئې حکومت پۀ زور واخستلو. او دا خبره ثابته شوه چې دې پېښي سره پۀ افغانستان کښې د قبيلو تر مېنځه د باچاهۍ د پاره سختې نښتې پېل شوې خو محمود شاه هم ايله اتلس مياشتې حکومت کړے ؤ چې خپل ترۀ شجاع ترې نه حکومت واخستو خو شجاع صرف سږ کاله حکومت کړے ؤ چې بيا ترې نه محمود شاه حکومت وخستو او هغه هم تقريبا نهه کاله حکومت وکړو. او د محمود شاه نه يو ځل بيا خپل ترۀ نه حکومت پۀ زور واخستو دا ځل ئې بل ترۀ وو چې نوم ئې سلطان علي شاه ؤو چې دزمان شاه اوشجاع ورور ؤ .خودۀ هم ايله يوکال حکومت چلولے ؤ چې دۀ نه خپل ورور ايوب شاه حکومت ترلاسه کړو او پينځه کاله ئې پۀ افغانستان حکومت وکړو او دا سلسله هم دغه شان روانه وه او افغانستان ورسره دننه کمزروے شو او روس او برطانيې پۀ کښي خپل مفاد لټول شروع کړل.

پۀ 1826 کښې دوست محمد خان د افغانستان باچا شو خو ولې دغه چوکۍ ګټلو د پاره ئې اتۀ کاله د محمود شاه فوځ سره وخت پۀ وخت جګړې وکړې. دغه وخت نه روس او برطانيې دواړو غوښتل چې دوست محمد خان خپل لاس کښې واخلي خو هغه ډېر د احتياط نه کار واخستو او دواړو سره ئې يو شان تعلق وساتلو خو دغه طريقه د پېرنګيانو خوښه نۀ شوه او دوست محمد خان نه ئې کابل ونيولو او شجاع شاه ئې يووارې بيا د افغاستان پۀ تخت کښينولو

پۀ تاريخ کښې د 1938 نه تر 1842 پورې کلونه د پېرنګي افغاني جګړې پۀ نوم يادېږي خو حقيقت کښې دا هغه کلونه دي د کله نه چې پېرنګي دا اراده وکړه چې دوست محمد خان د تخت نه کوزکړي او شاه شجاع ته د افغانستان واګې لاس کښې ورکړي نو دغه وړومبنے جنګ دغه قيصه دسمبر 1938 نه پېل شوه او پېرنګي اپرېل 1938 کښې ئې د مختلفو قبائلو سره د سختو جګړو نه وروستو قندهار ونيولو. شاه شجاع نه ئې پۀ يوو وړکي شان جومات کښې د افغانستان د باچاهۍ تاج پۀ سرکړو. او څو مياشتې وروستو ئې کابل ونيولو نو بيا ئې ورته پۀ کابل کښې دوباره تاج پوشي وکړه. او پۀ 1840کښې ئې دوست محمد خان پۀ هندوستان کښې پۀ جېل کښې واچولو. نو يو اړخ ته خو شاه شجاع پۀ افغانستان د پېرنګي پۀ ايما حکومت شروع کړو خوولې بل اړخ د افغانستان قبائيلو دا خبره نه زغمله چې د پېرنګي واک پۀ افغانستان کښې وي او د قبيلو د مشرانو پۀ حېثيت دې د نشت برابر وي.

نو ټولو قبيلو د پېرنګي پۀ ضد د يو والۍ فېصله وکړه او د شاه شجاع او پېرنګي مخه ئې ونيوله او سختو نښتو نه وروستو پۀ جنوري 1842 کښې تقريباً د څلورو زرونه زياتو فوځيانو د کابل نه پۀ شا لاړل او هم دغه وخت پرې دافغانستان قبائيلو حملې وکړې او د يو څو کسانو نه علاوه ټول ئې ووژل او پۀ دغه يو څو بچ شوو کسانو کښې يو کس سرجن کيپټن برائبډن هم ؤ. خو داسې ماتې پېرنګي پۀ وړومبي ځل وخوړو خو د پېرنګي خېر خواه شاه شجاع هم خپلو افغانيانو ووژلو. او پېرنګے چې پۀ دي خبره پوهه شو چې ښه خبره داده چې افغانستان ئې هم د دوي ځينو مشرانو د مصلحت نه ئې کار واخستو او دوست محمد خان ئې د جېل نه راخلاص کړو او پۀ 1843 کښې باچا دا مجبوري وه چې دروس د مخ نيوي د پاره ئې دوست محمد خان سره د دوستۍ تعلق وساتلو. او پۀ 1855 کښې ئې يو لوظنامه هم وکړه. خو ولې دغه لوظنامې نه مخکښې پۀ 1846 کښې دوست محمد خان د پېرنګي خلاف د پنجاب د سکهانو پۀ مدد سره فرنټ جوړ کړو. خو د 1849 نه پس امير دوست محمد خان پۀ خپلوداخلي خبرو باندې توجه ورکړه. او د مختلفو فتوحاتونه وروستو 1863 کښې وفات شو. دغه شان د يو دور چې دافغانستان پۀ تاريخ کښې نوم جوړ کړے ؤ هغه دور پاې ته ورسيدو او شير علي خان دافغانستان باچا شو. شير علي چې کله حکومت واخستو نو دريو کالو حکومت کولو نه وروستو ئې ورورافضل خان د دۀ نه حکومت واخستو. د حکومت اولنو کلونو کښې خو ئې روس او برطانيې دواړو سره يوشان تعلق وساتلو خو يو وخت کښې ئې د روس مشن ته پۀ کابل کښې د داخليدو اجازت ورکړو چې پۀ هغې باندې د برطانيې پۀ واکدارانو دغه خبره بده ولګېده او پۀ1878 نومبر کښې پۀ افغانستان يو ځل بيا حمله وکړه او دغه شان شير علي خان خو اول مزار شريف ته مخه وکړه بيا روس ته لاړو خو روس ورته سياسي پناه ورنکړه خو پۀ تلو کښې ئې د حکومت اختيار خپل زوي يعقوب خان ته ورکړو دلته يوه بل خبره کول غواړم دا چې برطانيې پۀ خپلې پاليسۍ کښې بدلون راوستل وو اود Masterly Inactive Policyنه ئې Forward Policyته بدله کړې وه او د هغې وجه هم د امير شير علي خان روس ته ورنزدې کېدل وو. او دا خبره Benjamin Disraeliمحسوس کړې وه چې کله هغه پۀ دوېم ځل (80-1874) وزيراعظم شو. او خپلې پاليسيو باندې ئې غور وکړو نو لارډ ريپن) (Lord Ripponئې پۀ 1878کښې هندوستان ته دوائسراے پۀ عهده ولګولو او هم دغه فاروډ پاليسي ئې پرې شروع کړې وه. د دې فارورډ پاليسۍ ترمخه برطانيې د روس د مخ نيوي د پاره پۀ افغانستان کښې مداخلت کول وو او روس ته هم پۀ افغانستان کښې بند اچول وو نو دغه شان د دوېم پېرنګي افغائي جګړې شروع وشوه. 7 نومبر 1878.

او دغه جګړه د شير علي خان فوځونو يا به داسې ووايو چې د يعقوب خان فوځونو ماتې وخوړو او يعقوب خان پۀ 26 مۍ 1879 دکندمک لوظنامه دستخط کړه او د دغې لوظنامې د مخه يعقوب خان بيشين، سبي، خېبر او کرم نه لاس ووينځلو او د برطانيې يو غړے (نمائنده) ته پۀ کابل کښې د برطانيې حکومت د استاذي پۀ حېثيت د اوسېدو اجازت هم ورکړے شو.

د کابل د امير پۀ حېثيت جنرل رابرټس داسې کارونه وکړل چې هغې افغان اولس باندې ډېر بداثر وکړو. د مثال په توګه به دلته ئې وړاندې کړم. د افغانستان د فوځي طاقت يوه نخښه قلعه بالا حصار ئې وران کړو او پۀ هغي کښې چې کوم لرګي استعمال شوي وو. هغه ئې د اور بلولو د پاره هم استعمالوله او د څۀ لرګونه ئې خپلو فوځيانو نه باکونه جوړکړل. همدغه شان چې کومه چاوڼۍ افغانيانو پۀ 1842 کښې ورانه کړې وه هغه ئې دوباره جوړه کړه. او ورسره ورسره ئې ډېر سپېن روبي د دروغو پۀ ګواهۍ باندې پانسي کړل او وجه ئې ورله دا وښودله چې دوي د برطانوي مشن پۀ تباه کولو کښې لاس لرلو. نو دغې انتقامي کارونو پۀ افغان اولس باندې ډېر اثر وکړو.

ملا مشک عالم نومې يو ملا ؤ چې ځاے پۀ ځاے ئې تقريرونه وکړل، جوماتونوته لاړو او افغانيانو ته ئې غېرت ورواچولو چې پاسئ او د خپلۍ خاورې نه پېرنګے وزغلوئ. نو ملا مشک عالم ډېر محنت وکړو او خلق ئې راغونډ کړل خو دغه وخت پۀ فروري 1880کښې برطانوي حکومت د دوست محمد نمسي عبدالرحمن سره پۀ څۀ طريقه مذاکرات شروع کړل او پۀ جون 1880 کښې ئې امير ومنلو.

دغه دوران کښې وزيراعظم ډزرائيلي پۀ ځاے کليډسټون راغلواو هغه د افغانستان نه پېرنګي فوځ د واپس بوتلو خبره څرګنده کړه او هم پۀ جولائي 1880 کښې جنرل رابرټس حکم وکړو چې واپس تلو د پاره دې تيارے وکړي. عين هم پۀ دغه وخت ايوب خان چې د يعقوب خان ورور وه. د هلمند سيند سره نزدې پۀ ميونه کلي کښې پۀ پېرنګيانو فوځيانو حمله وکړه او اخر پۀ 27 جولائي 1880 ئې پېرنګي ته ماتې ورکړه.

د عبدالرحمن د باچا کېدو سره برطانيې مشرانو چې مخکښې کومه خبره کړې وه، يعني چې ”مخکښې لاړشو کۀ نه وروستو لاړشو“ مطلب دا چې پۀ فارورډ پاليسۍ لاس پوري کړو کۀ نه بيک ورډ. اولارډلټن خو دا خبره وکړه چې”آيا دا ضروري ده چې هندوستان د خپل قطب طرف ته پوله باندې حد جوړ کرے؟ نو کۀ ددې خبرې جواب دا ؤ نوکوم ځاے کښې پوله يا حد پکار دے “.نو د دې پوله جوړولو يو مقصد ؤ او هغه دا خپل ځان پۀ هندوستان کښې محفوظ کړي. د دې خبرې متعلق د برطانيې پۀ پارليمان کښې دوه ټولي جوړ شول او دغه وخت ګورنر جنرل هم بدل شو او هم هغه زوړ بحت ئې را ونيولو او دا خبره ئې پۀ ډاګه کړه چې حد بندي دې پۀ داسې طريقه وشي چې زمونږ د د فاتح ضرورت پوره کړي. نو امير عبدالرحمن خان ته ليک را ولېږل شو چې د سرحدونو بېلول پکار دي خودا خبره دې هم ياده وي چې امير عبدالرحمن دوه ځله خپله هم پۀ اکتوبر 1888 کښې د پېرنګي د حکومت نه دا غوښتنه کړي وه دافغانستان سويلي او نمر ختيز اړخ ته دې د سرحد حد بندي وشي خو مشن رانغلو خو پۀ 1893 کښې يو ځل بيا عبدالرحمن خان درخواست وکړو او مشن راغلو چې د هغې مشر سرمورټي مرډ بورنډ ؤ. او عبدالرحمن خان پۀ خپله ياداشت کښې ليکي چې دا هغه څۀ ما د خپل ملک د حفاظت د پاره وکړل چې يو ځل حد بندي وشي نو پته نه لګي چې زمونږ افغانستان پۀ څومره علاقه پروت او بيا به د هغې مناسب د حفاظت د پاره خپله پاليسي هم جوړه کرے شي. او دغه شان پۀ هغې مناسب د حفاظت د پاره خپله پاليسي جوړه کرے شي . او دغه شان پۀ 12 نومبر 1983 يو لوظنامه لاس ليک شوه چې نوم ئې ؤ ډيورنډلائن ايګريمنټ د دغه لوظنامې د لاندې د افغانستان او د برطانوي هندوستان حکومتونو ته که خپلوحدونو پته ولګېده او يو اړخ ته کۀ وګورو افغانستان حکومت ګټه وکړه چې د سوات، باجوړ او چترال علاقې چې د تېرې لوظنامې پۀ مطابق برطانوي هندوستان نه ورکړې شوې هغه د دې اوسنۍ لوظنامې مطابق واپس افغانستان ته حواله شوې. خو بل اړخ ته د وزير اؤ داوړ علاقو خبره د افغانستان پۀ حق کښې دا وشوه چې افغانستان حکومت باندې به هېڅ قسمه څۀ قدغن نه وي کۀ هغه د جنګي سامان اخستلو يا خرڅولو د پاره کوم يو بل سره لين دين کول غواړي نودې اجازت کۀ وکتلے شي نو دا قدم هم د افغانستان د ترقۍ او استقلال پۀ لور يو ښۀ ګام ؤ. او څنګه چې امير عبدالرحمن ته د باچا کېدو پۀ وخت خالي خزانه حواله شوه يا د خپلو الفاظو مطابق ”چې صرف د خزانې نوم موجود ؤ اؤ خزانه نۀ وه“ نو هغه پېسې کومې چې به دافغانستان حکومت نه د دوستۍ پۀ نوم د ملک چلولو د پاره وروستنۍ لوظنامې مطابق ملاوېدلې هغه د شپږو لکهو روپو نه دولس لکهو روپو ته زياتې شوې.

اوس خبره داده چې يواځې افغانستان ته دې لوظنامې نقصان يا فائده نه دي کتل پکار. ددې نه دواړو ملکونو ته څۀ ځاے کښې تاوان او څۀ ځاے کښې فائده ورسېدله يو مثال به ئې دا ورکړم چې ددې لوظنامې نه وروستو ډېر وخت پورې جنګ ونه شو او امن قائم شو. لکه څنکه چې امير عبدالرحمن پۀ خپل ياداشت کوم چې د فارسۍ ژبې نه انګرېزۍ ته ژباړلے شوے دے. هغي کښې ليکي.

“The misunderstanding and disputes which were arising about these frontier matters were put to an end. And after the boundary lines had been marked out according to the above-mentioned agreements by the commissioners of the Governments a general peace and harmony reigned between the two Governments which I pray God may continue forever.”

خو ولې پېرنګي دا لوظنامه يقيناً چې لاس ليک کړه او امير عبدالرحمن خان ئې هم پۀ شا وټپولو او د دوستۍ لاس ئې هم ورکړو خو بيا هم پۀ قلار نه کښيناستو او د سرحد (ډيورنډلائن) نه چې د پخوا قبائلو باندې ئې پۀ قسما قسم فېصلې مسلط کړې او ځاے پۀ ځاے ئې د چوکو يو جال خورول شروع کړل. نو امير عبدالرحمن هم د وخت انتظار کولو او د 10 جون 8961 د مائبرز د پېښې نه وروستو چې کومې طريقي سره قبائيل د پېرنګي خلاف را اوچت شول نو امير ورته شاپۀ شا خپل باور ورکړو او دغه شان تقريباً ټولو قبائيلو پۀ 1897 کښې پۀ پيرنګي سر وګرځولو چې پۀ تاريخ کښې دغه مشترکه پېښو ته فرنټيرايرائزنګ نوم ورکړے شو.

امير عبدالرحمن خان د فات کېدو پۀ وخت خپل وزير ته يو داسې افغانستان پرېښود چې پۀ ترقۍ روان شوے ؤ. خولږه نوره ښکلا وربخښل ضروري وو. نو پۀ 1901 کښې چې کله حبيب الله خان دافغانستان واګې پۀ لاس کښې واخستلې نو هم دخپل پلار پۀ شان ئې افغانستان د ترقۍ پۀ لور بوتلو کښې هېڅ کمے پريې نۀ ښودو او د يورپ تقليد ئې شروع کړو نو دغه شان پۀ ملک کښې دننه ئې د نورو ملکون انويسټمنټ هم وکړو. ټيکنالوجي ئې هم راوړه او پۀ مختلفو شعبو کښې ئې اصلاحات شروع کړل . سکولونه او مدرسې هم پرانستلې شوې چې هغې سره اولس کښې يو نوے احساس را اوچت شو او د افغانستان هر کس د خپل قابليت مطابق حصه واچوله خو دلته يوه بله خبره وشوه هغه دا چې پۀ 1907 کښې روس او برطانيې خپلو کښې کښيناستل اؤ اينګلورشين کنونشن (Anglo-Russian Convention) ئې راوغوښتلو او دواړه يو بل سره د خپل سود زيان خبرې وکړې چې د هغې پۀ نتيجه کښې روس دا خبره ومنله چې پۀ افغانستان کښې روس څۀ غرض نه لري او د برطانيې غرض ئې پۀ کښې ومنلو. نو دغه شان ”ګريټ ګيم“ پاې نه ورسيدو کوم چې تقريباً سل کاله وچليدو. خو د امير حبيب الله خان پۀ دور کښې وړومبے عالمي جنګ هم ونښتو او نزدې وه چې پېرنګے پکښې افغانستان ميدان ته راکوز کړے وے خو امير حبيب الله خان د افغانستان ئې بالکل نيوټرل (Neutral) وساتلو او راتلونکي وخت ثابته کړله چې دغه فېصله سمه وه. کۀ امير حبيب الله خان پۀ جنګ کښې شامل شوے وے نو د جنګ ختميدو سره سم به امير امان الله خان د دې جوګه شوے نۀ ؤ چې د پېرنګي خلاف وجنګېږي او ماتې ورکېدو سره د افغانستان د استقلال اعلان وکړي. دا هر څۀ د تېرو فېصلو نتيجه وه چې امير امان الله خان ډېر پۀ زړورتيا سره پۀ درېم پېرنګي افغاني جنګ کيښي ماتې ورکړه او لوظنامه ئې ورسره لاس ليک کړه

د امير امان الله خان پۀ حواله خبره کولونه مخکښې يوه بله خبره هم ضروري ده هغه دا چې د عالمي جګړې پۀ اخري وخت کښې امير حبيب الله خان هم دا غوښتل چې افغانستان دې ځان له يو آزاد ملک پۀ حېثيت ومنلے شي خو د بد قسمتۍ نه د ښکار د يو مهم پۀ وخت هغه پۀ خپله ښکار شو او د دۀ دغه ارمان بيا د دۀ زوي امير امان الله خان پوره کړو.

د امير الله خان پۀ کاميابۍ اؤ دا پېرنګي سره د دريم پېرنګي افغاني جګړې(Third Anglo-Afghan War) باندې خبرو کولو نه مخکښې يو بل ځانګرے حيثيت لرونکي باندې لږ بحث هم ضرورت ګڼم. او هغه دے محمود طرزے يا محمود بيګ طري (بيګ پۀ ترکۍ ژبه کښې خان ته وائي او دا ځکه به هغه ليکل چې هغه پۀ خپله خپل پلار سره پۀ شام کښې جلاوطني تېره کړي وه او شام دغه وخت کښې د سلطنت عثمانيه سره ؤ) محمود طرزي د حبيب الله خان پۀ دور حکومت کښې هم حبيب الله خان پۀ اجازه باندې د هغۀ وخت د اصلاحانو پۀ پروګرام کښې خپله حصه برابر اچولې ده اؤ څنګه چې زکر وشو هغه (Young Turks’ Movement) نه هم اثر اخستے ؤ نو د حبيب الله خان پۀ اصلاحاتو کښې د ترقۍ حاصلولو د پاره ئې د دغه ينګ ټرکس موومنټ پۀ شان دلته پۀ افغانستان کښې هم کارونه شروع کړي وؤ لکه د مثال پۀ توګه 1911 کښې هغه ”سراج الاخبار“ اخبار خپرول شروع کړو او مياشت کښې به دوه ځله خپرولے شو.

او دغه شاه پۀ افغانستان کښې ژورناليزم پېل کړے شو. او دې سره Young Afghans هم جوړ کړو. دغه سراج الاخبار د اکتوبر 1911 نه تر جنوري 1919 يورې ښۀ برابر کار وکړو او پۀ افغان ځوانانو کښې ئې د افغان ناشيونالزم يو سوچ او جذبه بېداره کړه او هم دغې جذبې سره افغان کهول پۀ مخکښې لاړو. او افغانستان کښې ماډرنزم او افغان ناشبونالزم داسې وده وکړه چې پۀ درېم پيرنګي افغاني جګړه کښې او افغانيانو د پېرنګي غرور پۀ خاوره کښې ګډ کړو او ملا ئې ورله ولګوله دغه شاه Young Afghansپۀ نوم ئې يو ټولے هم جوړ کړو او د هغۀ جذبه ئې مضبوط کړه. د امان الله خان او عنايت الله استاد (Tutor) هم شو او هغوي ته ئې هم د پېرنګي مپيريالزم زلمو اؤ افغاني ناشيونالزم راپا رولو درس ورکړو . د ماشومانو د پاره ئې د سراج الطفاطل خپرول شروع کړل چې ماشومانو دپاره ئې مخکښې ډېر ښۀ ليکونه وکړل او هم دغه ماشومان چې ځوانان شول نور افغانستان د پاره ئې د خپل قابليت مطابق کارونه وکړي. د پښتو او درې ژبو د نثر ليکنو پۀ سټائل ، د هغو پۀ ايډيټنګ ، د ژباړې او د ماړدن پرينټنګ کولو دپاره ئې يو پاليسي جوړه کړه او د يورپي ليکوالو کتابونه ئې دري ژبې کښې وژباړل. د امان الله خان اؤ د هغۀ پۀ شان نور ناشيونالزلسټان او د وطن مينه لرونکي ځوانان ئې (Train) کړل او وخت بيا ثابته کړه دغه ټرېننګ او Guidelineپکار راغلل. هم د دۀ پۀ مشوره باندې حبيبيه سکول جوړ کړے شو. د دې نه علاوه د زنانو د پاره او دهغوي د حقونو د پاره ئې هم کار وکړه. د هغوي د پاره ئې سکول جوړ کړو او د ارشد نسواڼ پۀ نوم ئې يو رساله خپرول شروع کړل چې د محمود طرزي لورستايانو او د دۀ خورزې به چلوله. هم د دغې شايانو نوم ثريا ؤ چې بيا د امان الله خان نه وادۀ شوه.

يا ده به وي چې محمود طرزي د امان الله خان د باچا کېدو سره د افغانستان د خارجه وزارت مشرشو او پۀ لندن، پيرس او نورو ملکونو کښې ئې د افغانستان (ايمبيسيز) پرانستو.

د دغه نه پس راځئ چې د امان الله خان پۀ هغه پاليسۍ خبره وکړو چې د افغانستان پۀ استقلال کښې يو لوړ مقام لري نو خبره دا ده چې د حبيب الله خان د اصلاحاتو شروع کولو قدم، محمود طرزي د ينګ افغانز جوړول او د امان الله خان پۀ ينګ افغانز کښې تربيت ، دا دري واړه د افغانستان د استقلال دلارې ملګري وو. دا ملګري څنګه وو؟ددې جواب دا دے چې امير حبيب الله خان بې شکه چې افغانستان پۀ نوي ډول (Modernism) باندې روان کړو. خو ولې هغه د پېرنګي پۀ ضد څۀ د غلطۍ کوشش هم نۀ کولو ځکه چې هغه خپل ځان يو غېر جانبدار ساتل غوښتل پۀ خصوصي توګه پۀ وړومبي نړيواله جګړه کښې چې افغان اولس نظرياتي توګه باندې د پېرنګي خلاف وو او غوښتل ئې چې د افغانستان فوځ دې هم پۀ دغه جګړه کښې د پېرنګي پۀ ضد وجنګېږي او افغان اولس دغه جنګ کښې حصه اخستل ځکه غوښتل چې د جنګ به وروستو کلونو کښې ټولې نړۍ ته پته ده چې د پېرنګي پکښې ډېر تاوان شوے ؤ. هم ئې فوځيان پۀ لکهونو کښې ووژل شول او هم ورته مالۍ نقصان وشو نو افغان اولس هم دغه غو ښتله چې هم دغه وخت دے چې دلته پۀ هندوستان کښې پۀ پېرنګي حمله وشي او نورئې هم کنډم کړي نو لکه دغه د افغان اولس او پۀ خصوصي توګه پۀ افغان اولس کښې دننه د ينګ افغانز سوچ او بيا ورسره هغه يورپي کتابونه اخستل شوي انقلابي سوچ چې يو ځاے شول نو حبيب الله خان ته وخت پۀ وخت مشوره هم ورکړے شوه او غوښتنه ترې هم وشوه خو هغه غلے ؤ نو د دغې حالاتو پۀ افغان اولس کښې د پېرنګي ضد سوچ نور هم مضبوط کړو او دوي را اوچت شول او چې کله امان الله خان باچا شو نو هغه خو هم پۀ دغه ينګ افغانز کښې ټرين شوے ؤ او د حالاتو اندازه ئې ډېره پۀ ښۀ اومثبت ډول سره ولګوله او د افغان اولس پۀ نبض ئې لاس هم کېښودلو نو فېصله ئې د افغانستان اولس پۀ حق کښې وکړه او پۀ پېرنګي ئې حمله وکړه. اؤ د ډېرې سختې جګړې نه وروستو ئې پيرنګے پۀ کونډو لګولو مجبور کړو اؤپۀ ۸ اګست۱۹۱۹ د افغانستان اؤ د برطانيې پۀ مېنځ کښې پۀ دولتي توګه لوظنامه لاس ليک کړے شوه چې د “راولپنيډۍ تړون” يا

(Treaty of Rawalpindi) پۀ نوم يادېږي. د دې تر مخه افغانستان يو آزاد ملک ومنلے شو اؤ د خېبر درې پورې علاقه ئې د افغانستان حصه وګڼله دغې ورځ نه وروستو افغانستان ته د پېرنګي سرکار له طرف نه وظيفه هم بنده شوه کومه چې۱۲۰۰۰۰ روپۍ وه دا وظيفه ختمېدل يا نۀ اخستل د دې خبرې واضحه ثبوت ؤ چې دغه مکمله يعني افغانستان د دغه ورځ نه وروستو د پېرنګې سرکار د پنجو نه خپل ځان ازاد کړو خو وخت ثابته کړه چې دغه ازادي اخستل څۀ آسان کار نۀ ؤ دا د ډېرو سرتېزو اؤ سرتېزو د سرونو د قربانولو نه وروستو تر لاسه شوې ده لکه څنګه چې يو شاعر وائي

ازادي لکه د مستې پېغلې غاړه

اخستل ئې د خپل سر پۀ بدله دي

اوس لږ شان پۀ دې خبره فکر کول پکار دي چې مونږ کله د احمد شاه بابا يا د امير امان الله خان د دغه مخکښې بيان شوې ګټورو معرکو او يا د هغوي د پښتنو د رايو ځاے کولو نه څۀ سبق اخستے دے کۀ نۀ اؤ يا د سبق اخستو کوشش مو هم کړے دے کۀ نۀ. دغه خبرې لاندې کرښو کښې بيان شوي دي

دې نه علاوه يو نر ځوان ګران آياز مندوخېل صاحب ؤ اؤ زنده باد دې وي پۀ دغه ښاغلي چې د پوهه فاونډيشن د پروګرام پۀ مناسبت ئې پۀ پېښور پرېس کلب کښې پۀ 23 اکتوبر2019 ئې د احمدشاه بابا 247تلين ونماځلو د غلته چې کومو سياسي مشرانو د احمد شاه بابا پۀ ژوند او کارنامو رڼا واچوله هغوي نه هم دا پوښتنه پکار ده چې دوي پۀ خپله د احمد شاه بابا د نوم ژوندے ساتلو د پاره کومې هڅې کړي دي؟ يا د ا مير امان الله خان پۀ ژوند اؤ کارنامو باندې ئې کوم يو سيمينار کړے دے؟ يقيناً چې نه دے کړے. نو دوي له هم پکار دي چې پۀ دي خبره دې غور وکړي او دا خبره ځکه کوم چې کوموسيکهانو پۀ ۱۸۴۹کښې پۀ پېښور باندې قبضه کړې وه اؤ پۀ زور ئې پۀ پېښورحکومت کولوهم دهغوي د مشر رنجيت سنګهـ انځور د پښتونخوا د صدر مقام پۀ قلعه بالاحصارکښې ولګېدو. دا هغه قلعه ده کومه چې پۀ کابل حکومت ديخنۍ موسم کښې خپله صدارتي ماڼۍ ګڼله داخبره دې هم ياده وي چې ماؤنټسټورټايلفنسټن پۀ۱۸۰۷کښې افغانستان ته دراتلوپۀ وخت شاه شجاع ته د خپل ټاکنې يا نامزدګۍ کاغزونه هم دلته پۀ قلعه بالاحصار کښې ورکړي وو نو د افسوس مقام دے چې کوم مشر د افغانستان پوله د دهلي پورې رسولې وه او د اسلام نوم ئې اوچت کړے ؤ د هغه پۀ نوم پسې بس صرف يوه جمله د سکول پۀ کتاب کښې ليکلې شوې ده چي”احمدشاه نےهندوستان کولوټا “نوپۀ اسلام کښې خولوټل نشته او بله داچي هغه وخت خو احمد شاه بابا څوک لو ټلي نه وو هغه خو د خپل ملک افغانستان د خورولو د پاره او د اسلام نوم هندوستان ته رسولو د پاره هر څۀ کړي وو کۀ د هغه مقصد صرف لوټ مار ؤ نو بيا به هلته بريالے کېدو نه وروستو خپل نائب نۀ پرېښودلواو هم دغه شان به لوټ مار د سامان سره واپس راغلے ؤ. خو نه هغه دغه شان ونۀ کړل. بله دا چې شاه ولي الله ورنه خط ليکلے ؤ چې راشه او مرهټيانو خلاف زمونږ مټې مظبوطي کړه او مسلمانان د دوي نه خلاص کړه نو کۀ څوک د دي حقيقتونو نه خبر نه وي نو خبر دي شي چې احمد شاه دراني هغه د پښتون بچے ؤ چې د هند ټولو مسلمانانوته ئې ښه ورځ اوښودله اميد لرم چې د احمد شاه بابا انځور به دپېښور ښار د قلعه بالا حصار پۀ دروازه ځوړوندلو د پاره پښتانۀ مشران خپلي هلې ځلې و کړي ۔

د موجوده پاکستان، بنګله دېش ,انډيا (دکن سټيټ, / مهاراشټرا)او افغانستان خلق اوس هم د احمد شاه بابا قرضداردي اوهغه داسې کۀ هغۀ اود هغۀ فوځ مرهټيانو له ګوډې پۀ زمکه نۀ وے لګولې نوکېدے شي چي نن مونږ ټولو د مقبوضه کشمير او فلسطين د مظلومانو پۀ شان د کورونو د ننه خپل ژوند کولے او د خداے پۀ اسره ناست وے چې کله به قرارداد پاس کېږي چې د قسمت فېصله ئې وشي

يا د زرو زور پکار دے يا د لېچو

چا ملکونه پۀ ميراث موندلي نۀ دي

خپله خبره پۀ دې ځاے ختموم چې د افغانستان پۀ تاريخ کښې دوه نومونه د سروزرو پۀ اوبو د ليکلو وړ دي او هغه دي احمد شاه دراني او امان الله خان دراني کۀ احمد شاه بابا مرهټيانوته لۀ ګونډې پۀ زمکه نه وې لګولې اؤ کۀ امان الله خان د پېرنګي غرور پۀ خاورو کښې نۀ وے خاورې کړې نو نن به د دې وړې اوچې نقشه څۀ پۀ بل ډول وه. خو له بده مرغه د دې دواړو مشرانو نه وروستو داسې خلق د دوي پۀ چوکو کښيناستل چې نۀ ئې د احمد شاه بابا جوړ کړے افغانستان محفوظ وساتلو اؤ نۀ ئې د امير امان الله خان د آزاد کړے شوے افغانستان قائم وساتلو اؤ بيا قسمت داسې وځپلو چې نن هم پۀ خپل کور کښې دننه د افغانستان خپل خلق د امن پۀ طمع ناست دي.

دا خاؤره د وطن د شهيدانو امانت دے

ساتلے دا وطن مو د سرونو پۀ قيمت دے

دا خاؤره د سرتېرو افغانانو ملکيت دے

بنياد د پښتنو د عظمتونو عمارت دے

ېادګېرنه: دا مضمون ډېرپۀ درنښت سره د احمد شاه بابا، د امير امان الله خان او د افغانستان د هغۀ مشرانو ر وحونو ته ډالۍ چا چې د افغانستان د خاورې غرور لوړ ساتلو د پاره خپل ځانونه ستړي کړي وو او يا ئې د سرونو قربانۍ ورکړې دي.