“تېر شۀ دوران” (محمد اسحاق بهټي) – ژباړن: م ر شفق

متعلقه مضامين

پاکستان او فکري تضادات

د خپل ياد پۀ جزيرو کښې (د ازادۍ يو مجاهد عالم) – م . ر شفق

د خپل ياد پۀ جزيرو کښې (مېرمن نسيم ولي خان) – م ۔ ر شفق

مولانا محمد اسحاق بهټي يو عالم فاضل شخصيت او ملنګ دروېش انسان ؤ. علمي او ادبي کارنامې ئې د پنځوسو نه زياتو چاپ شوو کتابونو کښې محفوظ دي. دغو کښې “فقهائے هند” )لس جلدونه(، “نقوش رفته”، “هفته اقليم”، “کاروان سلف”، “اسلام کى بيټياں” “قافلۀ حديث” او “گزرگئی گزراں” هم شامل دي. دا ليکنه “تېر شۀ دوران” د “گزرگئی گزراں” نه اخستې شوې ده. اردو کښې يوه محاوره ده، “گزرگئی گزراں، کيا جهونپړى کيا مېداں“؛ مولانا اسحاق بهټي صاحب خپل کتاب له پۀ دغه مناسبت “گزرگئی گزراں” نوم خوښ کړے دے. دې کتاب کښې مولانا صاحب د “باچاخان” پۀ حقله خپل تاثرات ليکلي دي چې ما د خپل خوږ ورور پروفېسر محمد طيب )اېم فل اقباليات( پۀ مننه پښتو ته را واړول. کتاب اداره نشريات اردو بازار لاهور پۀ 2011 کښې شائع کړے دے. د “فقهائے هند” يوه دو جلدونه ليکونکي )شفق( د ارواښاد سعيد ګوهر صاحب د ذاتي کتابتون پۀ مرسته لوستي وو او ځينو کتابونو سره ئې د ګران محمد طيب لۀ برکته اشنا شوم. دا خوښ مصنف مولانا محمد اسحاق بهټي يو بهترين خاکه نګار هم دے. د پېدائش تاريخ ئې 1925 دے او د لس اتيا کالو پۀ عمر کښې پۀ دوه ويشتم دسمبر2015 وفات شوے دے. الله دې ئې وبخښي.

مولانا محمد اسحاق بهټي د پنجاب ناروال سره نزدې جړانواله کښې د خپل کلي “ديسيان” قبرستان کښې خاورو ته سپارلے شوے دے، پۀ ګور ئې نور شه! امين! وادۀ ئې نۀ دے کړے. دوه ورېرونه حسان او لقمان “دارالمعارفه” اردو بازار لاهور سره وابسته دي – ]شفق[

د پاکستان قائمولو د تحريک پۀ وخت هندوستان کښې د مسلمانانو شمېر لس کروړه ؤ. پينځويشت کاله پس چې بنګله دېش جوړ شو نو برصغير )هند و پاک( کښې مسلمانان پۀ درېو برخو کښې تقسيم شو. اوس پۀ درېو واړو ملکونو کښې د دوي ټول شمر شاوخوا شپېتۀ (60) کروړه دے. د اوسني دور ځينې هندو دانشوران وائي، “ښه وشوه چې پاکستان جوړشو او مسلمانان پۀ درېو برخو کښې تقسيم شو؛ کۀ چرې هندوستان تقسيم شوے نۀ وے نو پۀ دې ملک کښې به شپېتۀ کروړه مسلمانان د هندوانو د پاره لوے مصيبت ؤ. اوس درېو ملکونو کښې تقسيم دي او درېو هېوادونو کښې کمزوري دي.” دا د هغو خلقو رايې ده چې د وېش خلاف وو.

د هر دور جدا جدا ستونزې وي او د دې د هوارولو طريقې هم مختلفې وي. افسوس دا دے چې د پاکستان قائمولو مقصدونه پوره نۀ شو. نۀ دلته اسلام راغے، نۀ پۀ سمه توګه جمهوريت ته وده ورکړې شوه، نۀ د امن و امان فضاء قائمه شوه – حالات ورځ تر ورځه خرابېږي. الله مهربانه بادشاه دے.

خدائي خدمتګار:

کال 1929 کښې خان عبدالغفارخان پۀ صوبه سرحد )پښتونخوا( کښې د “خدائي خدمتګار” پۀ نوم يو جماعت قائم کړو. خان عبدالغفارخان د پېښور ضلعې د چارسدې تحصيل د يو کلي “اتمان زو” اوسېدونکے ؤ. هغه د دې کلي رئيس ؤ او علي ګړهـ کښې ئې تعليم حاصل کړے ؤ. هغه پۀ خپله علاقه کښې د اصلاحي او تعليمي سرګرميو څخه خپل خدمات پېل کړل. شروع کښې ئې د صوبې سياست کښې هم حصه واخسته خو ډېره کمه.

د دې سيمې پښتنو ته د تعليم د زدکړې زياتې موقعې نۀ وې. دا کمے “عبدالغفارخان” پۀ شدت سره محسوس کړو او 1911 کښې ئې بېلا بېلو مقاماتو کښې ښۀ زيات سکولونه قائم کړل.

پۀ کال 1919 کښې هغوي د “رولټ بل” خلاف يوه جلسه وکړه. دې کښې د يو لکهه نه زياتو خلقو ګډون وکړو. د دې پۀ نتيجه کښې د انګرېز حکومت باچا خان ګرفتار کړو. دا ئې وړومبۍ ګرفتاري وه. د خوشي کېدو نه پس ئې خپله علاقه کښې يو سکول پرانستو او پښتونخوا کښې ئې د دې د څانګو خورولو د پاره دوره وکړه. دا کار پۀ انګرېزي حکوت ښۀ نۀ لګېدو او د جرمونو د مخنيوي د قانون تر مخه ئې ترې ضمانت وغوښتو. ضمانت ئې ور نۀ کړو نو ګرفتار ئې کړو، جېل ته ئې ولېږلو او درې کاله بامشقته قېد شو. نورو لفظونو کښې، خپل قوم ته د تعليم ورکولو پۀ جرم د درېو کالو )سخت قېد( سزا ورکړې شوه.

پۀ 1924 کښې چې د جېل نه را خلاص شو نو پۀ صوبه کښې ئې د غم ښاديو او نورو دستورونو، رواجونو، غلط رسمونو ختمولو د پاره مجاهده شروع کړه. دغو کښې د وفات نه پس غېر اسلامي رسمونه )سخات وغېره( شامل وو. دغسې پۀ اصلاحي کارونو کښې مصروف ؤ. بيا ئې د خپل تنظيم نوم “خدائي خدمتګار” کېښود او پۀ صوبه کښې ئې سياسي سرګرمۍ شروع کړې.

1930 کښې پۀ باقاعده ډول “کانګرس” کښې شامل شو او د دوي د تنظيم “خدائي خدمتګار” تړون هم کانګرس سره شو. د دې خدائي خدمتګار تنظيم د سرګرميو ښۀ زيات اړخونه مونږ ليدلي دي. د هغوي پۀ وفات ما يو مضمون ليکلے ؤ چې اووۀ ورځني “اهل حديث” کښې چاپ شوے ؤ. دغه مضمون دې )د کتاب( لوستونکي هم وګوري –

“د وطن د ازادۍ د زيات عمر دا اتل )هېرو( خدائي خدمتګار او سرخپوش لارښود خان عبدالغفارخان پۀ شلمه جنورۍ 1988 د شورو پۀ ورځ سحر پينځۀ دېرش منټه د پاسه پۀ شپږ بجې د اوږدې ناروغتيا نه پس د پېښور لېډي رېډنګ هسپتال کښې وفات شو. انا لله و انا الېه راجعون. عمر ئې دوه کم سل کاله ؤ. ”

“جولائي 1987 کښې پۀ دوي فالج حمله کړې وه. هغه وخت پۀ نوي دهلي کښې ؤ. هلته انډين انسټيټيوټ اٰف مېډيکل سائنسز کښې څۀ موده د هندوستان ماهرانو ډاکټرانو د دۀ علاج وکړو. ښېګړه ئې و نۀ شوه. د بمبۍ يو مشهور هسپتال کښې هم داخل کړے شو او ماهر معالج ئې علاج کولو. هلته هم صحت ياب نۀ شو. پۀ شپاړسم اګست پېښور ته راوستے شو. د لېډي ريډنګ هسپتال تجربه کار ډاکټرانو پۀ زيات محنت او پاملرنه علاج کولو خو ساه ئې ورکړه او هاغه ځاے ته ورسېدو چرته چې به هر سړے پۀ خپله نېټه رسېږي.

پۀ يويشتمه جنورۍ 1988 د زيارت پۀ ورځ درې بجې جناح پارک )پېښور( کښې د جنازې نمونځ وشو. جنازه کښې د پاکستان صدر جنرل محمد ضياء الحق او وزيراعظم محمد خان جونېجو، د مختلفو ملکونو سفيران، ټول وزيران، د قومي اسمبلۍ غړي، د صوبه سرحد )پښتونخوا( ګورنر، وزيراعليٰ، د صوبائي اسمبلۍ غړي او بې شمېره خلقو ګډون وکړو. د اخباري اطلاع مطابق د پاکستان پۀ تاريخ کښې دا د ټولو نه لويه جنازه وه. وروستو )پۀ بله ورځ جمعه( د هغۀ د وصيت مطابق د هغۀ مړے جلال اباد کښې د هغۀ کور )شيشم باغ( کښې خاورو ته وسپارلے شو. الّٰهم اغفرله و ارحمه و عافه و اعف عنه.

خان عبدالغفار خان چې د صوبه سرحد )پښتونخوا( خلق ورته د مينې او احترام پۀ جذبه “باچاخان” وائي. د پېښور )چارسده( علاقې “اتمانزو” کلي کښې پۀ 1890 کښې زېږېدلے ؤ. د والد مکرم نوم ئې بهرام خان ؤ چې د خپل دور او علاقې مشهور خان ؤ. بهرام خان د ازادۍ لوے مرستيال او انګرېز دښمن بزرګ ؤ. د هغوي پلار سېف الله خان د انګرېزانو خلاف هغه وخت د بغاوت جنډه پورته کړې وه کله چې انګرېزانو پۀ بونېر قبضه کول غوښتل. باقاعده د عمل مېدان ته راغے او د انګرېزانو خلاف ئې جنګ وکړو. د سېف الله خان نيکۀ عبېدالله خان ؤ چې د ازادۍ د پاره ئې درانو سره مقابله کړې وه او د پهانسۍ سزا ورکړې شوې وه.

پۀ دې اعتبار د دې کورنۍ ټول غړي د پېړيو راهسې د ازادۍ د جنګ مبارزان وو. د دې کورنۍ مختلف وګړي د سيد احمد شهيد )برېلوي( او مولانا اسماعيل شهيد پۀ جهاد کښې شريک شوي وو. د بهادرۍ او شجاعت څرګندونه ئې کړې وه. عبدالغفار خان ته دا جذبه پۀ مېراث کښې پاتې شوې وه. هغۀ د هر هغه تحريک مرسته کړې وه چې برصغير ئې د انګرېزانو د غلامۍ نه خلاصول غوښتل او د کوم مقصد چې دا زمکه ازادۍ سره ورغاړه کول وو.

د خان عبدالغفار خان مشر ورور ډاکټر عبدالجبار خان چې “ډاکټر خان” ورته وئيلے شي. ډاکټر خان صاحب هم دغو تحريکونوسره پوره پوره ملګرتيا کوله چې د برصغير نه ئې انګرېزان ويستل غوښتل. دې سلسله کښې هغوي د قېد و بند تکليفونه او سختۍ وزغملې او څو کاله ئې د هندوستان پۀ جېلونو کښې تېر کړل.

خان عبدالغفار خان ټول عمر د انګرېزانو خلاف مبارزه کښې تېر کړو. د دې پۀ ټس کښې ئې بې پناه تکليفونه او کړاوونه وګالل خو چرې ئې هم پوټے شکايت نۀ دے کړے. عمر ئې اتۀ نوي (98) کاله ؤ. دېرش کاله )بلکې د دې نه زيات( عمر ئې جېلونو وخوړلو او اتلس کاله جلاوطن پاتې شو. دغسې اتۀ څلوېښت (48) کاله قېد او جلا وطن ؤ. ګويا نيم ژوند ئې لۀ کوره بهر تېر کړو. د برصغير )ټول هندوستان( يو تن هم د خپل ملک او قوم د خدمت د پاره دومره لويه قرباني نۀ ده ورکړې.

هغه پۀ ځوانه ځوانۍ کښې د بېت الله حج له تلے ؤ. خپله کورودانه )د عبدالعلي خان مور( ورسره هم د سفر ملګرې وه. واپسۍ کښې ئې بېت المقدس ته د تلو اراده وکړه. هلته چې ورسېدل نو د ژوند ملګرې ئې د بېت المقدس د پوړو نه راپرېوته، وفات شوه خو د دې نه پس ئې بل وادۀ ونۀ کړو )دغه وخت د باچاخان عمر شپږ دېرش کاله ؤ( او خپل ژوند ئې د الله د مخلوق د خدمت د پاره وقف کړو. هغه د پاکستان د قيام )د هندوستان د تقسيم( مخالف ؤ، خو کله چې پاکستان پۀ وجود کښې راغے نو مارچ 1948 کښې ئې د پاکستان پارلېمنټ )دستورسازه اسمبلۍ( کښې د تقرير کولو پۀ وخت وئيلي وو:

“د هندوستان د ازادۍ باره کښې زما يو خپل تصور ؤ او ما پۀ خپل دانست کښې صحيح ګڼلو، او دې سره د کروړونو هندوستانيانو اتفاق ؤ. زۀ دا خبره منم چې ما د “تقسيم هند” سره اختلاف کړے ؤ، دا زما ديانتدارانه رايې وه چې ملک تقسيمول نۀ دي پکار؛ خو اوس تقسيم يو حقيقت جوړ شوے دے، اوس زمونږ اختلاف رايې ختم شو او زما رفيقان د پاکستان خدمت ګاران دي. زۀ دا خبره سپينول غواړم چې مونږ پاکستان د يو داسې رياست جوړولو ارماني يو چې د حکومت نظام ئې د قرون اولٰي )اولني اسلامي دور( د رواياتو مطابق وي.”

د هغوي )باچا خان( د الفاظو صفا مطلب دا دے چې پۀ ملک کښې د سوچه اسلامي نظام حکومت قائمولو ارزومند وو او د دې د پاره ئې هلې ځلې کول غوښتل خو د هغۀ ځينې مخالفانو داسې حالات پېدا کړل چې هغه )باچا خان( پۀ خپل مقصد کښې کامياب نۀ شو او پرله پسې پۀ جېلونو کښې بنديوان وساتلے شو.

مونږ افسوس کوو چې د اووۀ ورځني “الاعتصام” او “خدام الدين” نه سېوا بل کوم مذهبي او ديني اخبار د هغوي د مخلصانه جدوجهد او مجاهدانه کارنامو اعتراف و نۀ کړو. مونږ دغو دواړو “مؤقر” اخبارونو ته د دوي پۀ حق ګويۍ مبارکي ورکوو.

بيا زياته د افسوس خبره دا ده چې د يو مذهبي يا “نيم اسلامي او نيم سياسي ګوند” چا لوي وړوکي رهنما د دې مرد مجاهد پۀ وفات د غمرازۍ اظهار نۀ دے کړے. ولې الله مۀ کړه هغه د اسلام منکر ؤ؟ قران ئې نۀ منلو؟ د حديث رسول صلي الله علېه وسلم نه ئې انکار کولو؟ ولې هغه د خلفاء راشدين پۀ حکومتي نظام ټکونه کول څۀ؟ يا د پاک رسول د يو صحابي باره کښې هغوي څۀ دا قسمه الفاظ وئيلي وو چې يو سړے پۀ دې وجه )معاذالله( د تنقيد نه بالاتر نۀ شي کېدے چې هغه د رسول الله صحابي ؤ؟ هغۀ د احاديثو د امام يا د فقهه او اصولو امام پسې چرته سپکه وئيلې وه؟ هغۀ چرته پۀ تحرير يا تقرير کښې د اسلام د ارکانو )کلمه توحيد، نمونځ، روژه، حج، زکات( يا د دين مذهب، د وړوکي لوي حکم سپکاوے کړے ؤ؟ –کۀ چرې پۀ هغۀ کښې دا خبرې نۀ وې ]او هرګز نۀ وې[ او هغه چې د اسلام د احکامو پابند او د کتاب او سنت تابع فرمان ؤ، نو د هغۀ پۀ وفات يو څو لفظونو کښې پۀ غمرازۍ اظهار کولو کښې وېره د څۀ وه؟

هغه د صفا ستره کردار مالک ؤ او هغۀ کښې هېڅ اخلاقي کمزوري نۀ وه. دا هغه اوصاف دي چې پۀ يو مسلمان کښې دې ارومرو وي او د صحيح عقيدې مسلمان د پاره د يو مسلمان د کره کتنې کولو دغه کسوټي ده. پاتې شو سياست، نو دې دنيا کښې داسې کوم سړے دے چې د هغۀ سياست سره به د چا نه چا اختلاف نۀ وي؟

صدر ضياء الحق د هغۀ باره کښې بالکل صحيح وئيلي دي چې:

خان عبدالغفارخان ټول عمر د معاشرې بيا ودانۍ د پاره کار کړے دے. دا يو تاريخي حقيقت دے چې ډېر کم خلق به د يوې صدۍ پورې پۀ خپلو نظرياتو قائم پاتې شي. هغه تجربه کار سياستدان او خدائي خدمتګار مشهور ؤ. د هغۀ پۀ وفات سره اوږد سياسي کردار پاې ته ورسېدو.”

دا ډېر شاندار الفاظ دي چې د يو لوے سياستدان پۀ غمناک مرګ صدر مملکت وئيلي دي. کۀ هره ورځ سياسي ډلې بدلول او د اقتدار پۀ ګدۍ ناستو پسې نيت تړل د ستائينې جوګه کار وي او د ملک او ملت خدمت دغې ته وائي نو بې شکه خان عبدالغفار دا کار نۀ دے کړے.

قومي اسمبلۍ کښې د دوي متعلق د غمرازۍ قرارداد کښې اختلاف وکړے شو، اګر کۀ هغه د څۀ قسمه قرارداد محتاج نۀ دے خو مونږ عرض کو چې پۀ دېرشمه جنورۍ 1948 چې ګاندهي جي مقتول شو نو د پاکستان پارلېمنټ کښې پرې د افسوس اظهار شوے ؤ ]بلکې د يو روايت مطابق د هغۀ د پاره “د مغفرت دعا” هم شوې وه[، هغه پارلېمنټ د قائداعظم محمد علي جناح او خان لياقت علي خان غوندې د “قومي مشرانو” پارلېمنټ ؤ.

)زما د معلوماتو مطابق، د مهاتها ګاندهي پۀ قتل د ګورنر جنرل محمد علي جناح صاحب پۀ وېنا پاکستان کښې پۀ سرکاري توګه يوه هفته ماتم هم شوے ؤ – ژباړن(

دعا ده چې الله دې خان عبدالغفارخان مرحوم له پۀ جنت الفردوس کښې ځاے ورکړي.”

اوس د اووۀ ورځنۍ “الاعتصام” ادارتي ليکنه ولولۍ چې “د خان عبدالغفارخان رحلت” پۀ عنوان د 29 جنوري 1988 ګڼه کښې چاپ شوې ده:

پۀ شلمه جنورۍ 1988 د هندوستان د ازادۍ عظيم هيرو خان عبدالغفار خان پېښور کښې ساه ورکړه – انا لله و انا الېه راجعون.

خان صاحب مرحوم يو اوږد ژوند تېر کړو. دے پۀ 1890 کښې پېدا شوے ؤ او پۀ 1988 جنورۍ کښې د اتۀ نوي کالو پۀ عمر کښې وفات شو. خان صاحب موصوف ته به خلقو د مينې نه “باچاخان” وئيلو. نۀ يواځې صوبه سرحد )پښتونخوا( کښې، بلکې ټول هندوستان کښې ورته د قدر پۀ نظر کتلے شو. اصل کښې د ازادۍ جذبه د باچا خان د هر دلعزيزۍ سبب وه. د دې تر مخه ئې د هلکوانۍ نه د انګرېزي سامراج خلاف د جنګ اعلان کړے ؤ. دا جذبه د وقتي او هنګامي ضرورت پېداوار نۀ وه، د دوي نيکونو بزرګانو د انګرېزانو خلاف د ازادۍ د تحريک هغو ننګيالو سره مرسته ملاتړ کړے ؤ او پۀ نولسمه صدۍ کښې ئې د بالاکوټ د شهادتګاه نه توانايۍ حاصلې کړې وې او چا چې د ستهاڼې او امبېلي پۀ سنګزارونو کښې د خپلو وينو ډېوې بلې کړې وې – باچا خان ته “حريت پروري” پۀ ميراث کښې ورکړې شوې وه. ]باچا خان خپل ژوندليک “زما ژوند او جدوجهد” کښې د سيد احمد شهيد برېلوي او شاه اسماعيل شهيد د اصلاحي او اسلامي تحريک پۀ ښو الفاظو کښې ستائينه کړې وه. ژباړن[ دغه وجه وه چې د هر هغه تحريک يا تنظيم ملګرتيا ئې کړې وه کوم چې سامراج سره ډغره وهله او اٰل انډيا کانګرس سره هم د دۀ مرسته ملاتړ خالصتاً د دې نظريې تر مخه وه.

د 1947 د تقسيم او د پاکستان د قيام بې شکه مخالفه وه خو کله چې پاکستان قائم شو نو مارچ 1948 کښې هغۀ د پاکستان د پارلېمنټ )دستورسازې اسمبلۍ( اجلاس کښې ئې دا اعتراف وکړو چې د تقسيم حقيقت ئې منلے دے او د پاکستان نه د يو داسې رياست جوړولو ارماني دے چې د حکومت نظام ئې د اولني دور د مسلمانانو د رواياتو مطابق وي. د پوهې او خېر خاوندان پوهېږي چې دا نظريه يا عقيده هغه ده، د کومې تر مخه چې زمونږ مشرانو بالا کوټ کښې خپل ځانونه قربان کړي وو.

د پاکستان سياست چې د دې څلوېښتو کالو پۀ دور کښې پۀ کوم ډګر را روان دے، هغه کله هم د ذکر شوې نظريې مطابق نۀ دے پاتې شوے؛ ځکه نو د باچا خان پرله پسې اختلاف پۀ خپله عقل کښې راشي.

اوس چې هغه د خالق حقيقي پۀ حضور کښې حاضر شوے دے، نو هغۀ سره دې نظرياتي اختلافات هم ختم کړے شي او د هغوي د بخښنې د پاره دعا پکار ده، او د هغوي حريت پرورۍ ته دې د عقيدت پېرزوئينې وړاندې کړې شي. مونږ دعا کوو چې الله دې د هغوي مغفرت نصب کړي. امين!

د جماعت “اهل حديث” دوو اخبارونو نه علاوه د بل چا ديني او مذهبي اخبار ته د دومره لوے سياسي او مذهبي شخصيت پۀ اړه د ليکلو توفيق و نۀ شو. حقيقت دا دے چې ډرپوک او متعصبه خلق پۀ دې قسمه مبارزانو ليکل کولے هم نۀ شي او کۀ وليکي نو هغه )ليک( بيا څوک زغملے هم نۀ شي.

اوس د عبدالغفارخان د زوي خان عبدالولي خان متعلق يوه واقعه:

1977 کښې چې ځينو سياسي او مذهبي جماعتونو د امريکې پۀ پارونه د ذوالفقارعلي بهټو خلاف تحريک چلولے ؤ، ]ياده دې وي چې د نېپ لۀ خوا د بهټو سره اختلاف پۀ خالص سياسي نظرياتي اصولو ؤ – “پښتون”[ نو هغو ورځو کښې بهټو صاحب د ټوقې پۀ توګه يو مجلس کښې وئيلي وو چې زمونږ علماء کرام حلوه خوارۀ دي. د بهټو د ټوقې نه بوقه جوړه شوه. يارانو پۀ دربار صاحب کښې يعني د حضرت علي هجوېري رحمة الله مزار سره پۀ حلواګانو خوړلو لاس پورې کړو. هلته به د حلوه دېګونه را رسولے شو او تحريک سره تړلو مجاهدينو به حلوه ګانې خوړلې. دغو کښې د جمعيت العلماء پاکستان سره د جماعت اسلامي او د )مولانا( مفتي محمود جمعيت الاسلام لوي واړۀ ټول شامل وو. دغو ورځو کښې خان عبدالولي خان لاهور ته راغے )د حېدر اباد ټريبونل ماتېدو نه پس(، چا ورته ووې، داتا صاحب ته تشريف يوسئ، هلته چا د حلوه دېګ را لېږلے دے. دغه وخت د عبدالولي خان سره مېرمن نسيم ولي خان هم وه. عبدالولي خان جواب ورکړو، زمونږ د مشرانو تعلق مولانا اسماعيل شهيد او سيد احمد شهيد د جماعت مجاهدينو سره پاتې شوے دے، پۀ دې لحاظ مونږ “وهابي” وګڼئ، مونږ صرف الله تعالي “داتا” )ورکوونکے( ګڼو، هغه ټول څۀ ورکوي. زۀ نۀ چرته مزارونو له تلے يم او نۀ مې د صدقې نذرانې څۀ څيز خوړلے دے. بهټو سره زمونږ سياسي اختلاف دے، پۀ مزارونو حلوه خوړل سياسي مسئله نۀ ده. بيا ئې خپلې بېګم ته اشاره وکړه، کۀ دا حلوه خوړلو د پاره ځي نو لاړه دې شي، زۀ داسې کار نۀ کوم.”

دا وو د عبدالغفارخان او عبدالولي خان مذهبي او ديني افکار – پاتې شوې سياسي معاملې، نو دا څۀ د دين اسلام مسئله نۀ ده، هر سړے چې د خپلې پوهې او لوستنې پۀ رڼا کښې کوم سياسي ګوند د ملک او ملت د پاره صحيح ګڼي نو ورسره دې ملګرے شي او د ملک، قوم او ملت خدمت دې وکړي. او کۀ يو سياسي ګوند سره تعلق نۀ ساتل غواړي نو بې شکه نۀ دې ساتي. نۀ خو الله تعالٰي چا سياسي جماعت سره پۀ تعلق ساتلو د جنت الفردوس زېرے ورکړے دے او نۀ پۀ سياسي تعلق ساتلو څۀ قسمه سزا ورکولې شي.