د تګ لار – ناصر علي خان اپريدے

متعلقه مضامين

“د ديدار شوق او عامر” – سکندر خان سکندر

د هجري کلېنډر د مياشتو پۀ نومونو کښې پټ رازونه – فضل مومند

غني خان، يوه کتنه – مولانا محمد يوسف بونېرے، کوالالمپور

چې بره ئې غړانګې دي

هم دوي پۀ بره تلي دي

چې کوم قامونه وړاندې دي

د تګ پۀ لاره تلي دي

کوم قامونه چې مخکښې تلي، پۀ لار تلي، د پرمختګ پۀ لار تلي نو د هغې پۀ شا خامخا څه تګلار وي. د پرمختګ ځانته راز او فلسفه ده. د هر پرمختللي قوم کۀ تاريخ وي او کۀ موجوده وي ځانته ئې فلسفه شته. بغېر فلسفې يو قوم مخکښې نۀ شي تللے.

تاريخ وګوره پۀ دې کښې ډېر قامونه لکه هندو، چين، روم او يونان وغېره. پۀ تهذيب، فنون او سائنس ډېر مخکښې تلي وو يا موجوده ملتونه لکه انګرېز، جاپان يا روس وغېره کۀ وګورو چې پۀ سائنس، ادب او ټېکنالوجۍ کښې بې کچه مخ پۀ وړاندې دي. اوس سوال دا دے چې ولې ځينې قومونه ډېرمختګ کړے؟ د دې ټولو پۀ شا يو ځانګړې فلسفه شته. پۀ رياضي، حساب کتاب، نجوم د کورونو نقشو کښې د هندوانو بې حسابه برخه ده. چين ډېر پخوا نه پۀ تحقيق او ايجاداتو کښې خپل نوم دومره ځلولے دے چې تراوسه ئې مونږ رڼا اخلو، چاپ سازي، کاغذ وغېره د چين تخليق دے. دغه شان د دنيا پۀ تاريخ کښې وړومبنے د رېښمو جامې جوړول، خواو شا د نن نه څۀ درې نېم زره کاله مخکښې چين سازې کړې دي . هم دغه شان يونان خو د سائنس، رياضي او جيومېټرۍ مېدان کښې هسې د حدودو نه واوړېدل. راشه موجوده وخت کښې انګرېز وګوره. پۀ سائنس او ټېکنالوجۍ کښې د خوبونو دنيا نه هم يوګام مخکښې لاړل لکه دالېکټرانکس (موبائيل ، نېټ، کمپيوټروغېره) .دنيا وګوره د سوچ او د عقل د نۀ منلو کارونه ئې وکړل، دا ولې؟ دا ولې يو قام دومره مخکښې لاړو. د دې ټولو قامونو پۀ شا يوه د راز لاره ده…. د دغه قامونو ځانته يوه فلسفه ده. د هر قوم د پرمختګ يوه ځانته فلسفه ده هم پۀ دغه فلسفه، دغه قوم مخکښې تلے دے. د هر قام د فلسفې ځانته يو اصول او سائنسي لاره ده او د هرې فلسفې خپل خپل نوم دے.

د قومونو د فسفې، اصول، دود دستور او نومونو لنډيز ستاسو پۀ وړاندې کوم.

د چين فلسفه:

کنفوشنزم (Confucianism)

د چين ځانته يوه ډېره زړه فلسفه ده چې کنفوشنزم ورته وائي چې بنياد ئې د چين يو روحاني مشر کنفوشنز ايښے ؤ څوک چې پۀ ٥٠٠ ق م کښې تېر شوے ؤ. د دې د قاعدې يو اصول “انا لکټ (Analect) ؤ چې مقصد ئې ځان “سم کړه، جهان سم کړه” ؤ يعنې خپله هم يو عظيم سړے شه او پۀ معاشره کښې هم يو د کار شے شه او چې تۀ نه ئې نو چې معاشره ستا کمے محسوس کړي. پۀ چين کښې د بدهـ مت مذهب ګډون پۀ وجه د بدهـ مت فلسفه هم پۀ هوا کښې چلېده چې د بدهـ مت فلسفې موضوع امن وه، هغه امن چې د ترقۍ او سوکالۍ راز دے، هغه امن چې پښتون ورپسې ړوند شو.

د هندوانو فلسفه:

د هندوانو د فلسفې شپږ منظم اصول دي چې هغه دا دي:

سانکهيا Sankhya

د سانکهيا معني ” هوش، ويښه، بېداري” ده. طبعيات يا يو څيز چې پۀ سائنسي توګه وجود لري. غرض دا چې يو څيز به پۀ ړنده سترګه نۀ ګورې، يو څيز به پۀ سائنسي تله تلې.

يوګا Yoga

ژور سوچ، پۀ يو نقطه يا صرف پۀ يو مسئله سوچ کول، پۀ سوچ کښې سرته رسېدل او د هغې مطمئن حل را وباسل دي، هسې يوګا پۀ عمل کښې سوچ او اطمينان لپاره هم کېږي. يعني يوګا کوونکي ځکه مطمئن وي چې هغوي ته د حالاتو اګاهي وي چې څۀ کېږي هسې به هم کېږي نو .

نيايا Nyaya

منطق، د يو مسئلې کلک، لنډ حل او چې عقل ئې مني.

ويشند Vaisheshka

ژوند پۀ تجرباتو تېرول، د خداے وجود منل او ټول نظام پۀ يو قدرت چلېږي.

د جاپان فلسفه:

شنټوShinto

څومره چې جاپان زوړ دے دومره ئې فلسفه هم زړه ده. د نن نه تقريباً درې زره کاله مخکښې د جاپان فلسفه پۀ “شنټو” نوم چلېده. د شنټو څلور کړنلارې وې.

روايت او خاندان: مطلب دا چې انسان هله انسان وي چې د يوې معاشرې بالخصوص د يو خاندان او د هغې روايات سره تړلي شوي وي او هم دغلته انسان معاشرتي انسان وي.

فطرت سره مينه: فطرت سره مينه يعنې جماليات، نظم موسيقي وغېره .

رسمي پاکي: رسمي توګه باندې چې يو سړے پاک شي لکه هندوان چې ګنګا کښې ولامبي پاک شي، مسلمان چې جمعې يا حج کښې سنت ادا کړي او پاک شي وغېره:

مذهبي هلې ځلې: جاپانيان عبادت ګاه کښې ژوندي اوغېر ژوندي دواړو ته عبادت کوي، پۀ دې کښې بيا د دوي خپل څۀ خاص فلسفه ده. بل جاپانيان فلسفه کښې د جمود ښکار او اخري ټيک واله نۀ دي، ازاد خياله دي او لچک پۀ کښې ډېر دے. دوي کښې څۀ د هندوانو، څۀ دچينيانو، څۀ د بدهـ مت رواياتو ګډون لکه کراټې او يوګا چې د بدهـ مت روحاني لوبې وې، جاپان ډېره وده ورکړه.

د يهودو فلسفه:

يهود پۀ فلسفه کښې ځانګړيتوب لري. څومره چې د يهودو نوم پۀ مذهب پورې کلک تړلے شوے ښکاري دومره هغوي مذهب ته کم مخامخ دي . هغوي بطور قوم دانشوري او حکمت عملي اول ګرځولې ده. بس دومره ده چې مذهب ته پام ساتي ځکه خو پۀ دنيا کښې قابل ترين قوم يهود ګڼلے شي. دا وخت پۀ دنيا کښې د ټولو نه زيات نوبل انعامونه يهودو اخستي دي. د هغوي دابادۍ تناسب پۀ دنياکښې 0.02 دے. او نوبل انعامونه ئې٢٠ فيصده اخستي دي، يعنې پۀ ٩٠٠ انعامونو کښې يهودو ١٨٠ اخستي دي، او دې کښې هېڅ شک نشته چې د ائن سټائن د پائې سائنسدان بل نشته څوک چې يهود ؤ. د دې وجه دا ده چې يهودو خپل قوم ته ضابطه دانشوري ايښې ده نه چې د مذهب؟

د يونان فلسفه:

نشاة الثانيه Renaissance

د رينېسنس (Renaissance) معنې ده نوے سفر، د سره ترقي، د يو ملک دترقۍ بنياد او شروع.

د رينېسنس بنياد سقراط ايښے ؤ چې د يونان لپاره ئې يو پاټکے کېښود. او يو داسې بنياد ئې کېښود چې چا ئې تر درنګ ساعت ماتې ونۀ کړو؟ تر دې ساعته د هغې پۀ ټوله دنيا سېورے خور دے. يونان پۀ زوړ وخت کښې د طب، سائنس، رياضي وغېره هغه بنيادونه ايښي وو چې د عقل نه خبره بهر ده.

د انګلش فلسفه:

د انګلش او د مغرب دملت فلسفه هم هغه ده کومه چې د يونان د رينېسنس فلسفه ده. انګلش قوم ځانته د فلسفې هغه بنياد کېښود کوم چې د يونان ؤ نو نتيجه ئې دا ده نن چې انګرېز کوم ايجادات وکړل د هغې برابرے مونږ ته ګران نا بلکې ناممکن دے.

د دې ټولو قومونو کۀ تاريخ کښې وو کۀ درنګ ساعت کښې دې ځانته ئې يوه لاره جوړه کړې وه، د هغوي ځانته يو فلسفه وه، خپل قوم او ملت ئې هم ښۀ مخکښې لاړو او يو نوم ئې هم پۀ دنيا خور شو.

اوس پاتې شو مونږ!

زمونږه کومه لار شوه؟ زمونږ پښتون قوم چې پۀ ډېرو خصلتونو او خوبيو يادېږي، تاريخ کښې ډېر لوړ مقام ؤ او اوس… اوس خو ډېر پاتې راغلل چې دا ولې؟ دا ځکه چې زمونږ نه تاريخ ، نوم او پېژندګلو اخستے شوې ده . مونږ د غېرو پۀ جامه جنت ګټو. کۀ مونږ خپل ځان ښکاره کوو نو ګناه ده. کۀ جائزه خبره کوم هم غدار يم هم کافر يم.

دا ځکه چې مونږ نه لار ورکه ده. لار به راته څۀ معلومه شي چې لارښود پۀ بم الوځوو. زما خاوره ده لار پرې زما ده او د لارې حق مې شته. د تهذيب او ثقافت “و” او “ب” زما وو، غل راغلو رانه ئې پټ کړل، د خپلې غاړې هار ئې کړو، ځان ئې پرې شتۀ کړو. زۀ ئې ديکه کړم او د تاريخ پاڼه ئې را ته ګنده کړه.

لا تهذيب ؤ پۀ خړپوسو

زۀ د دې خاورې څښتن وم

شرق او غرق مې مخې نيسي

پرمختګ ته پۀ رفتن وم

برتګ

پۀ مخکښې تګ، بره تلل، پرمختګ، يوه نوې لار لټول، يوه داسې لار چې مونږ پرې مخکښې لاړ شو، “برتګ” ورته وائي.

يوه داسې لار چې پښتون قام پرې د څېړنې پۀ لار پۀ سائنسي توګه مخکښې لاړ شي. يوه داسې لار چې پښتون قام نۀ صرف د نورو هېوادونو سره پۀ سيال شي بلکې ځانته يوه ځانګړې پېژندګلو ترلاسه کړي او چې کم ازکم پښتون خپل ځان وپېژني او د ځان ساتلو ګر زده کړي.

د برتګ ځانته ابجدې او کړنلارې دي.

کړنلارې ئې دا دي:

څېړنه، بېخيز، جماليات، روزنه، پېژندنه، اړونه، پوستر

څېړنه: تحقيق ، ريسرچ، لټون،کره کتنه او دا به زمونږ د برتګ وړومبنۍ کړنلار وي .غور به کوو خو پۀ ويښه پۀ ړنده سترګه نه.

بېخيز: د بېخ اسم: ديو څيز بېخ يا بنياد نه بلکې د وجې هغه وجه (Courses of the Causes) لټول دي. د يوې مسئلې د حل لپاره مثلاً امن ولې نشته، مونږ ولې پاتې يو، د نفاق وجه وغېره چې مونږ د بېخيز پۀ لار باندې راځو.

جماليات: د حسن تنده، د خيالاتو، احساساتو او جذباتو اظهار، ادب، موسيقي، فنون، غرونه،سيندونه، سېل سپاټه دې هم د برتګ فلسفه کښې را ونغاړلے شي ولې چې دې نه بغېر دانسانيت وجود ناممکن دے.

روزنه: روزنه، تربيت خو د ماشوم تربيت د برتګ دستور يو اهم کړنلاره ده، د ماشوم دتربيت نه بغېر د يو ملت يا قام مخکښې تګ ناممکن دے.

پېژندګلو: پېژندګلونه بغېر قام ورک شي. د پېژندګلو د تن دوه لاسونه دي، يو نسب، بل نوم. پکار ده چې د نسب باره کښې هر پښتون ته لږه ډېره پوهه وي چې ځان وپېژني ، بل نوم…. داسې نوم چې د پښتون بوي ترې راځي يعنې د پښتو نوم.

اړونه: د لوښي نه سخا اوبۀ اړول او تازه ډکول يعنې ډېر غلط څيزونه وغېره چې مونږ ورته ټيک وايو او ډېر ټيک څيزونه چې مونږ ورته غلط وايو، د دې به تول کوو. مونږ مينې ته ګناه وايو، د ازادۍ اظهار ته فحاشي وايو، پۀ کمزوري يا پۀ جينۍ جبرته غېرت وايو، دا ټول څيزونه به مونږ الټه کوو. د برتګ پۀ کړنلار کښې به مونږ ظلم ته بې غېرتي وايو او ترقۍ ته غېرت.

پوستر: پستې سترګې، نۀ چې کلکې سترګې، هغه سترګې چې سترګې وي چې کاڼې نۀ وي، هغه څرمن چې د انسان وي د سنډا نۀ، د تن د نفاست سره دې د ذهن موزونيت هم وي، يعنې حساسيت او انسانيت اخلاقاً رښتيا… داسې دروغ نه چې بل قام پسې دومره بد رد ( هغه هم د دروغو) وايو چې هډو څۀ خوبي پۀ کښې نشته يا د يو بل قام دومره صفت کوو چې هډو څۀ عيب پۀ کښې نشته. دا غېر خدائي (Unnatural) کارونه به پرېږدو او رښتيا رښتيا به وايو، چې فطري، منطقي او عقلي وي، چې عقل ئې مني. د بل قام قابليت به تسليموو. او يا کۀ يو قام هېڅ توره نۀ وي وهلې نو بې ځايه به ئې تورزن نۀ ګڼو.

“پوستر” د برتګ هغه کړنلارې چې د منطق او اخلاقياتو جوړښت دے.

دا ؤ زما د “برتګ” لنډيز او دې کښې څۀ ابجدې هم دي چې هغه پۀ “برتګ” کتاب کښې دي چې ډېر زر به چاپ شي.