حکومت موقطه هندکابل – د اسيا پۀ زړۀ کښې سياسي پاڅون – پروفېسر ډاکټر فضل الرحيم مروت

متعلقه مضامين

انجمن اصلاح الافاغنه د جغرافيې او تاريخ پۀ تناظر کښې – ډاکټر فضل الرحيم مروت

باچا خان او تاريخ – ډاکټر فضل الرحيم مروت

غني خان د زمان او مکان پۀ تله کښې – پروفېسر ډاکټر فضل الرحيم مروت

د هند د نيمې وچې مشهور فېلسوف ډاکټر محمد اقبال د افغانستان پۀ حقله وائي:

اسيا يک پيکر اب و ګل است

ملتِ افغان در آن پيکر دل است

از فسادِ او فسادِ اسيا

از کشادِ او کشادِ اسيا

د شلمې پېړۍ افغانستان کښې بدلون، قانون اساسي او انقلاب د پاره چغې د ارګ (محل) او عام اولس دواړو خواوو نه راپورته شوې دي. د امير حبيب الله د اقتدار دوره (۱۹۱۹… ۱۹۰۱) کښې مشروطه خواهانو د بدلون (Change) او انقلاب(Concept) د پاره، پټ او پۀ ښکاره، انفرادي او پۀ اجتماعي توګه خپل خپل نضهت او مبارزه جاري وساتله. د دې ټولو ډلو يا ګروپونو د حکومت يا دولت د جوړولو ماډل ځان ځان له ؤ او د نظام د خوښونې پۀ Ideal کښې ئې هم فرق ؤ، ولې بيا هم افغان انقلابيانو کښې څۀ ټکي سره شريک وو او هغه دا وو:

1. د انګرېز حکومت ضد وو.
2. د ملا ضد وو.
3. د جهالت خلاف وو.
4. ازادي غوښتونکي وو.
5. د دراني مملکت (Durrani Empire) غوښتنه ئې کوله.
6. د افغانستان اقتصادي، سماجي او سياسي بدلون پۀ چوکاټ کښې د هېواد پرمختګ
7. خارجي ماډلونه (Models) پۀ نظر کښې ساتل

(1)

خو د دلته سوال دا پېدا کېږي چې ايا دې بدلون څۀ امکانات لرل چې د هېواد نه غربت او جهالت له منځه يوسي . پۀ داسې وخت کښې چې د قوت دوه چوکيو یعنې(Seats) يو مرکزي حکومت کابل او دوېم جنګي کليوال قبائل (زوړ سياسي نظام کښې) د اقتدار اخستلو پۀ کشمکش کښې بوخت وو .

دا دواړه قوتونه د نوې باسواده طبقې د پاره د اقتدار پۀ اېوانونو کښې د خپل ځاے پرېښودو يا شرکت يا پېژندګلو د پاره تيار نۀ وو. ارګ خپل زوړ روايتي سياست نۀ پرېښودو او قبيلوي مشران د خپل کلي وال روايتي سياست نه بهر نۀ راوتل . پۀ داسې مهال کښې دوي سره ايکي يوه لاره وه چې بايد د امير حبيب الله حاکميت (Authority) د ګواښ (challenge) سره مخ کړي او داسې کوونکې ډله يا Organization تش مشروطه خواهان وو.

دغه وخت اولنے نړيوال جنګ (۱۹۱۹ – ۱۹۱۴) شروع ؤ چې د هند نيمه وچه ئې خپله ولقه کښې اخستې وه خو پۀ افغانستان ئې لا تر هغې اثر نۀ ؤ ، تر څو چې پکښې ترکي شامل نۀ وه . يو انګرېز انجنيئر د کابل نه پۀ بمبۍ کښې مېشت خپل ملګري ته پۀ يو خط کښې د افغانستان حالات څۀ داسې ليکلي دي:

٫٫چې کابل کښې هر کس د انګرېز ضد دے ، بغېر د امير (حبيب الله) نه ، هغه هم پۀ اولس کښې پۀ ښکاره نۀ وائي خو کله کله وائي چې انګرېزان ډېر زور او قوت لري .،،

(2)

امير حبيب الله د لارډ هارډنګ سره پۀ دغه جنګ کښې د فوځ پۀ منځګړتوب يا د بې طرفۍ پۀ وعده ولاړ ؤ ، کۀ څۀ هم سردار نصرالله خان او عنايت الله خان پۀ ښکاره د جنګ خبرې کولې . خو د وړومبي نړيوال جنګ پۀ ترڅ کښې د راپېښو حالاتو پۀ لړ کښې پۀ کال ۱۹۱۵ کښې د امير حالت هله کمزورے شو ، کله چې ترکيې پۀ جنګ کښې د ګډون اعلان وکړو .

پۀ دغه وخت کښې (۱۹۱۵) د اتيا کسانو ترک … جرمن مشن چې مشري ئې Nider Mayar او کاظم بے کوله ، د هرات لۀ لارې کابل ته راغلل . پۀ مشهورو کسانو کښې جرمن جاسوس Wasmuss ، دوه هندي انقلابيان راجه مهندراپرتاپ او مولوي برکت الله بهوپالي، د امريکه نه دوه افغانان عبدالرحمن او سبحان خان او درې اپريديان (چې د جرمني جنګي کېمپونو نه راغلي وو) ، د ترک جرمن مشن سره سم دوه ويشت اسټرين (Austrians) د مزار شريف لۀ لارې کابل ته راغلل څوک چې د مرکزي اسيا پۀ جنګي کېمپونو کښې اباد بنديوان وو.

۱۵ اکتوبر ۱۹۱۵ د انګرېزانو بل مشن د مولانا عبېدالله سندهي پۀ مشرۍ کښې د کوئټې لۀ لارې کندهار ته راغلو . مولانا حسېن احمد مدني (شېخ الهند) خپل کتاب نقش حيات جلد دوېم کښې ليکي:

“د ياغستان (قبايلي سيمه) مجاهدينو حضرت محمود الحسن صېب ته خبر ورکړو چې د خوراکي موادو او وسيلې د کموت لۀ کبله مجاهدين نور د انګرېزانو ضد جهاد نۀ شي کولے . دوي خواست کوي چې مسلمان حکومت دې د مجاهدينو سره کومک وکړي . پۀ دغه غرض شېخ الهند مولانا عبېدالله سندهي کابل ته واستولو او پۀ خپله ئې د حجاز پۀ لار د استنبول پروګرام جوړ کړو . (۴)

د عبېدالله سندهي کابل ته د راتګ نه مخکښې لاهور او کوهاټ نه فروري ۱۹۱۵ کښې پنځلس طالب علمان (محصلين) د قبائلو پۀ لار کابل ته رارسېدلي وو . (۵) دوي د انګرېز پۀ خلاف د ترکيې لۀ طرفه پۀ جنګ کښې د شاملېدو خواهش لرلو خو افغان پوليس ونيول . د عبېدالله سندهي پۀ درخواست سردار نصرالله خان د پوليس نه را خلاص کړل او د عبيدالله سندهي سره پۀ کور کښې دېره شول.

سندهي صېب ډېر هوښيار سړے ؤ. هغۀ ډېر اختياط سره سياسي کار کولو . هغه د افغان او هندي د حبيبيه ليسه استاذانو او نورو مشروطه خواهانو انجام نه خبر ؤ چې دا وخت پۀ زندان کښې وو.

جرمن… ترک مشن او هندي مشن ته سردار نصرالله ، عنايت الله ، امان الله خان او د هغۀ مور محمود طرزي مذهبي او قبائلي مشرانو او ځوانانو افغانانو (Young Afghan) ملاتړ حاصل ؤ. بل خوا عبېدالله سندهي د حاجي صاحب د ترنګزو سره هم مسلسل پۀ تماس کښې ؤ. (۶) دوي به کابل کښې خپل ټول ملګري د هند او قبائلي سيمو پۀ حالاتو خبرول او د ټولو پۀ مرکه ئې يو تنظيم هم جوړ کړے ؤ چې نوم ئې ورله جندالله (خدائي فوځ) ايښے ؤ.

عبېدالله سندهي او راجه مهندرا پرتاپ چې د امير پۀ سړې (Cold) رويې پوهه شول نو ځان ته ئې دسمبر ۱۹۱۵ کښې خپل انقلابي افغانانو او ترکيانو پۀ مشوره حکومت موقطعه هند (Provisional Government of India) چې د هند اضطراري يا د هند عبوري حکومت ورته هم وئيلے شي ، اعلان کړو . د دغه عبوري حکومت تفصيل څۀ دا رنګ دے:

(1) صدر : راجه مهندرا پرتاپ

(2) وزير داخله: مولانا عبيدالله سندهي

(3) وزير جنګ: مولوي بشير

(4) وزير خارجه: چمپا کرمان پلالي

(5) وزير: شمشېر سنګه. المعروف متهورا سنګه.

(6) وزير: خدا بخش

(7) محمدعلي قصوري

(8) رحمت علي زکريا

(9) الله نواز خان

(10) هرنام سنګهـ

(11) ګجر سنګهـ المعروف کالا سنګهـ

(12) عبدالعزيز

(13) عبدالباري

(14) ظفر حسن اېبک

د دغه عبوري حکومت غټ مقاصد څۀ پۀ دې ډول وو:

۱ د نړۍ د ټولو هېوادونو سره ښۀ دوستانه تعلقات جوړول .

۲ د انګرېز حکومت پۀ ضد د هند د ازادۍ د پاره د ملګرو هېوادونو ملاتړ او کومک تر لاسه کول . (۷)

حکومت موقطعه هند (PGI) پۀ اول ګام کښې د خوشي محمد (المعروف محمدعلي مرزا ، احمد حسن سپاسي) متهورا سنګهـ (المعروف شمشېر سنګهـ) يو افغان او يو سکه. نو کران روس ترکستان پۀ لار زارنکولسن ته د خط سره روان شول . خو روس حکومت دغه مشن واپس کړو . دارنګې د جاپان او استنبول مشن هم ناکامۍ سره مخ شول . دا ټول کسان روس او د ايران حکومتونو ونيول او انګرېز حکومت ته ئې حواله کړل . لاهور کښې ورباندې مقدمه وچلېده . ډاکټر متهورا سنګهـ پۀ پهانسۍ کړے شو ( پۀ ډاکټر زوړ د بمونو يو کېس ؤ) او نور کسان شېخ عبدالقادر ، ډاکټر شجاع الله ، عبدالهادي B.A. ئې جېل ته واستول.

پۀ جولائي ۱۹۱۶ء کښې عبېدالله سندهي پۀ ريښمين رومالونو خپل يو سندهي ملګري ته خطونه وليکل چې هغه ئې شېخ الهند مولانا حسېن احمد مدني ، مولوي وحيد احمد او مولانا عزېرګل ته ورسوي ، څوک چې دا مهال پۀ مکه کښې ؤ . دغه خط کښې د انور پاشا ، جمال پاشا ، غالب پاشا او نورو سره د کومک د پاره خواست ؤ . لۀ بده مرغه انګرېز سي ائي ډي (CID) د سندهي صېب ريښمين رومالونه ونيول او ډېر زيات کسان ئې بندي کړل او ورباندې ئې د ريښمين رومال تحريک پۀ ترڅ کښې د غدارۍ کېس جوړ کړو . شېخ الهند سره د خپلو ټولو ملګرو حجاز کښې ونيول شو او مالټا کښې قېد کړل شول (۸).

اګست 1916 کښې راجه مهندرا پرتاپ تيراه (قبايلي سيمه) ته لاړو او سردار نصرالله خان نه راوړې پېسې ئې ملايانو کښې تقسيم کړې . واپسۍ کښې اويا (70) تنه اپريدي ملکان او ملايان کابل ته ورسره لاړل خو د امير له خوا تش لاس راغلل . د انګرېزانو د يو (Report) مطابق جون 1917 کښې ترکيان هم قبائلي سيمو نه واپس کابل ته لاړل . هم دغه وخت مولانا برکت الله بهوپالي هم سراج الاخبار کښې د انګرېزانو پۀ ضد د هند ازادۍ د پاره پروپېګنډه تېزه کړه خو انګرېزانو سراج الاخبار باندې قبائلي سيمو او کوزه پښتونخوا کښې بندېز نور هم سخت کړو . (۹)

انګرېز حکومت امير حبيب الله ته هم شکايت وکړو او 1917 او 1918 کښې امير حبيب الله محمود طرزي ته درې ځله دړکه وکړه چې پکښې د افغانستان نه د وتلو دړکه هم شامله وه . نتيجه دا شوه چې امير هندي انقلابيانو نه ټولې اسانتياوې (سهولتونه) هم واخستلې او هندي معلمين چې حبيبيه لېسه کښې وو ، ئې ټول د نوکريو نه وويستل. (۱۰)

خوشبختانه اکتوبر 1917 کښې روس کښې انقلاب راتلو سره د افغانستان او هندي انقلابيانو حوصلې بيا ډېرې وچتې شوې . ولادي مير لېنن او د هغۀ ملګري د جنګ پۀ ضد وو ، نو دوي زر پۀ مارچ 1918 کښې جرمني سره د امن معاهده لاس ليک کړه . جرمني او روس دواړو دا ومنل چې افغانستان او د فارس (ايران) د ازادۍ او خپلواکۍ او د علاقائي سالميت به عزت کوي (۱۱). محمود طرزي سراج الااخبار کښې دا خبره ٫٫د افغانستان د زړې ازادۍ پۀ غټو قوتونو تسليمېدۀ تعبير کړه. (۱۲)

د ترکي او جرمني شکست سره د افغانستان جنګ پارټي ډېره خفه شوه او دوي ټول تهمت پۀ امير ولګولو . د جنګ پارټۍ لسو غړو (چې پکښې امان الله خان او سردار نصرالله خان) امير ختمولو ، ازادي اخستلو او اصلاحات راوستلو ارادې د پاره پۀ قران شريف کښې دا منصوبه وليکله خو باچا ته پته ولګېده او هغۀ عبدالرحمان لودين او عبدالهادي داوي دواړه بنديوان کړل.

پۀ فروري ۱۹۱۹ء کښې امير حبيب الله خان لارډ چمس فورډ (دهند وائسراے) نه يو ځل بيا پۀ پېرس امن کانفرنس (Paris Peace Conference) کښې د ازادۍ او خپلواکۍ غوښتنه وکړه ، خو انګرېز حکومت څۀ جواب ور نۀ کړو . د دې سره د امير پوزيشن نور هم کمزورے شو . د ځوان افغانانو ټولنې يو بل پټ خط امير ته وليکلو چې پکښې دا دړکه هم ورکړې شوې وه چې مونږ د ډاکټر غني د مشروطه ګوند پۀ شان کمزوري نۀ يو ، بلکې مونږ حرم او دربار کښې ملګري لرو او دا ځل به دې بچ کېدل مشکل وي (۱۳) . امير لکه د وړاندې خطونو يا دړکو پۀ شان دا هم ټوکه وګڼله . خو لۀ بده مرغه ۱۹ فروري ۱۹۱۹ء کښې جلال اباد سره نزدې لغمان کښې ووژلے شو .

د ډېرو سياسي وجوهاتو پۀ بنا امان الله خان پۀ ۲۲/۲۱ فروري د افغانستان پاچا جوړ شو . د پاچا توب سره سم هغۀ فوځ ته تنخا (معاش) زيات کړو او ټول سياسي قېديان ئې خوشي کړل . ۱۳ اپرېل ۱۹۱۹ء ته عوامي دربار کښې ئې د افغانستان استقلال اعلان وکړو . پۀ برطانوي هند د حملې نه وړاندې امان الله خان، عبېدالله سندهي او د هغۀ ټول ملګري پۀ اعتماد کښې واخستل او بيا ئې دا چغه پورته کړه:

يا مرګ يا استقلال

روس د نړۍ اولنے هېواد ؤ چې ۲۷ مارچ ۱۹۱۹ء کښې ئې د افغانستان استقلال پۀ رسمي توګه تسليم کړو . د درېم انګليسي …. افغان جنګ خاتمه پۀ ۳ جون ۱۹۱۹ء کښې وشوه او پۀ ۱۸ اګست ۱۹۱۹ء کښې راولپنډۍ کښې د امن (دوستۍ نه) معاهده وشوه . البته يو خط د معاهدې سره وتړلے شو چې متن کښې ئې دا هم ليکلي شوي دي:

“دغه معاهده او خط افغانستان سرکاري توګه پۀ خارجه او داخله چارو کښې ازاد ګڼي او دې نه علاوه د برطانوي او افغانستان تر منځه ټولې شوې معاهدې هم ختمې (Canceled) ګڼي .” (۱۴)

د PGI لاس ته راوړنې:

1. ترک جرمن مشن پۀ ترڅ کښې PGI امير حبيب الله دربار پۀ معاملاتو کښې خپل اثر زيات کړو .

2. PGI قبايلي ټولنه کښې ئې د وړاندې نه موجود اثر نور هم زيات کړو .

3. د مترقي پاچا امان الله خان د تخت پۀ کښېنولو کښې کامياب شول .

4. افغانستان پۀ هند (برطانوي هند) بريد کولو ته چمتو شو .

5. د هند (برطانوي هند) نه د افغانستان ازادي او استقلال اخستلو کښې کامياب شول .

6. پۀ افغانستان کښې ۱۹۱۹ء اصلاحات (Reforms) شروع شول .

7. د افغانستان نوي حکومت د بخارا ، سويت يونين ، ترکي او ايران سره تعلقات جوړ کړل .

8. پۀ ۱۹۲۰ء کښې هند نه د يوې اندازې ترمخه اويا زره خلقو افغانستان ته هجرت وکړو . دغو کښې دوه سوه کسان مرکزي اسيا او روس ته لاړل . د دغه تګ او راتګ پۀ ترڅ کښې پۀ افغانستان او هند کښې مترقي او کميونسټي خيالات مخې ته راغلل او د دغه خيالاتو پۀ ترڅ کښې د سياسي ګوندونو بنياد کېښودے شو .

9. او تر ټولو غټه لاس ته راوړنه ئې د راولپنډۍ امن معاهدې پۀ ترڅ کښې د انګليسي او افغان ترمنځه پۀ تاريخ کښې شوې ټولې معاهدې ختمې ګڼل دي .

اخر کښې هندي مهاجرينو کښې نااتفاقي راغله او يو شمېر ډلې پۀ کښې مخې ته راغلې چې مشران ئې دا وو:

1. عبيدالله سندهي

2. عبدالرب برق پشاوري

3. عبدالطيف کوهاټي

4. محمد اسلم پشاوري

5. ډاکټر عبدالغني

6. اغاعلي شمسي

7. سردار محمد اسلم خان بلوچ

دلته د يادونې وړ خبره ده چې د دوي د نااتفاقۍ ختمولو د پاره مولانا بشير، مولانا احمدعلي، خان عبدالغفارخان (باچاخان) او ارباب رضاخان ډېرې هلې ځلې وکړې، ولې کامياب نۀ شول. د ډاکټر نورمحمد شېخ ۱۹۲۱ء کښې د مولانا عبيدالله سندهي پۀ مشوره کابل کښې انډين نېشنل کانګرس کمېټي جوړه کړه . دوي دلته جامعه هنديه (د هندوستان پوهنتون) پۀ نوم يو پوهنتون تجويز کړو خو دغه کار هم سر ته ونۀ رسېدو او اخر کار عبېدالله سندهي او ظفر حسېن اېبک پۀ اکتوبر ۱۹۲۲ء د روس پۀ لاره ترکي ته لاړل .

حوالې

1. Dr. Fazal-Rahim Marwat, The Evolution and Growth of Communism in Afghanistan 1917-1979;An Appraisal, Royal book company Karachi 1997, P-316

2. L.W Academic, Afghanistan , Foreign Affairs to the mid 20th Century, Arizona, 1974, P 27

(۳) ايضا ، مخ: ۳۲

هندي انقلابيان د غدر پارټۍ چې سان فرانسکو Pan Aryan Associationنيويارک نه راغلي وو او څۀ کسان د هند ازادي کمېټۍ د برلن (جرمني) نه راغلي وو.

(۴) مولانا حسېن احمد مدني (نقشِ حيات) ، جلد دوم ، دهلي ، ۱۹۵۴ ، مخ:۲۱۲ ……. د دې د پاره بل کتاب هم وګورئ: مولانا عبېدالله سندهي ، کابل مين سات سال ، لاهور ، ۱۹۵۵

(۵) پۀ فروري ۱۹۱۵ء کښې د لاهور مختلفو کالجونو دا طالب علمان (زده کوونکي) د انګرېز حکومت پۀ ضد افغانستان ته لاړل، ميا عبدالباري، شېخ عبدالقادر، عبدالماجدخان، الله نوازخان ، شېخ عبدالله، عبدالرشيد، غلام حسېن، ظفرحسن ، عبدالخالق، محمد حسن، خوشي محمد، عبدالمجيد، رحمت علي، شېخ شجاع الله

(ظفر حسېن اېبک ، اپ بيتي ، اول جلد (N.D.) لاهور)

(۶) ظفر حسن اېبک ، آپ بيتي (جلد اول) ، لاهور ، س ن ، مخونه:۸۸۳، ۸۹۶ ، ۸۹۸،

۸۸۹ …….. ظفر حسن اېبک ليکي چې حاجي صېب ذوے د بالشويک ( Balshavik) سره پۀ طماس

کښې وو . حاجي صاحب ترنګزے خپل نوم حاجي فضل واحد (۱۹۳۷… ۱۸۵۸) او د چارسدې لوسېدونکے وو او لوے مبارز وو .

(۷) مولانا عبېدالله سندهي ، کابل مين سات سال ، لاهور ، ۱۹۵۵ ، مخونه:۵۶،۶۸

بل دا وګورئ :Muhammad Hajjan Sheik, Maulana Ubaid Ullah Sindhi: A Revolutionary Scholar, Islamabad ,1986, PP 47,48

8: Who is who in silk letter case: Punjab 1916-1917(for Personal use

Only), Lahore, 1917.

بل وګورئ: مرادعلي شاه (M.A.thesis) ، مولانا عزېر ګل ، پاکستان سټډي سنټر ،

پشاور يونيورسټي مولانا عزېرګل د پلار نوم شاهد ګل کاکاخېل د زيارت کاکا ؤ خو پۀ درګۍ ملاکنډ کښې اوسېدو. د مولانا محمدالحسن مريد ؤ. ۲۰ دسمبر ۱۹۱۶ کښې محمودالحسن وغېره سره پۀ مکه کښې ګرفتار شو او مالټا کښې قيد شو . د وفات کال ئې ۱۹۸۹ دے .

9. Us William “The Afghanistan news paper sirajul Akhbar, ND; P9

۱۰کابل ډائري ، نومبر ۱۹۱۷

۱۱ Admic وګورئ ، مخ:۵۸

۱۲ سراج الاخبار ، کابل ، ۱۱ جولائي ۱۹۱۸

13: Dr. Abdul Ghani “A rewiew of political situation of Central Asia, Lahore, 1980, PP64, 65

14. RR. Muconachy “A precis on Afghan Affairs, part 1 (1919-23) Government of Indian 1923, P 25

(نوټ:+) هندي انقلابيان د غدر پارټۍ چې سان فرانسکو او نيويارک د pan Aryan Association د نه راغلي وو. د هند ازادۍ او برلن

(نوټ:۱) دغه منصوبه کښې امان الله خان او سردار نصرالله خان هم شامل وو.