Pakhtoon | The Magazine Publishing Since 1928
متعلقه مضامين
نن ټوله نړۍ د کورونا وباء ولقه کښې ده. ټولنيز واټن، د ګرځېدو را ګرځېدو کموت، د ځان او چاپېرچل صفايۍ ته پام او د ګڼې ګوڼې نه ځان ساتل د دې لا علاجه وباء نه د ژغورنې تدبيرونه ګڼلے کېږي. عام اولس ته اٰګهي ورکول او دوي ته پۀ وخت مستند معلومات رسول او د دفترونو، ټرانسپورټ، توليداتو او انډسټري د تړلو پر مهال د بې وزلو د مرستې چارې کول مونږ بايد ځان باندې لازم وګڼو. دې سره سره بايد تر خپله وسه عام اولس ته د ماسکونو او سېنټائزرز رسولو کښې برخه واخلو. دا ټول کارونه او کلهمې تګلارې مثبتې پاې ته رسېدې شي کۀ پۀ دولتي کچ د مخنيوي او معالجې لپاره مستعده پلان وکارولے شي او دغه مربوط پلان اولس سره د شريکولو لپاره مناسب لارې ګودرې خپلې کړې شي.
داسې برېښي چې پاکستان او افغانستان کښې زياتره وروستو پاتې طبقې او وروستو پاتې قامونه د دې وباء نه پۀ ټولنيزه او اقتصادي توګه اغېزمن شوي دي. پاکستان کښې د درملنې د مناسب انتظام د نشتوالي لۀ کبله وروستو پاتې ايالتونه او اولسوالۍ يو شمېر ستونزو سره مخ دي. ماهرين پۀ دې اند دي چې کۀ چرې د وباء ازموينې د انتظام نشتوالے، د ماسکونو کموت، د سنېټائزرز لاس ته نۀ راتلل او د ټولنيز واټن پۀ اصول عمل نۀ کېدل برقرار وي نو دا کېدے شي چې تر مۍ پورې پاکستان کښې 31 ملينونه خلک اغېزمن شي.
محققينو نمره احمد او احمد نورېز رانا “نيا دور” کښې پۀ شپږ ويشتم مارچ يو راپور خپور کړے دے کوم کښې چې هغوي دا دعويٰ کړې ده چې د درملنې او څارملنې د مناسب انتظام د نشتوالي لۀ کبله پاکستان کښې پۀ مليونو خلک د وباء خونړي تاثير نه اغېزمن کېدے شي.
بلې غاړې ته د “ګارډين” د نولسم مارچ د يو راپور تر مخه د ايران د تفتان ولايت نه د بلوچستان پۀ لاره را ستنېدونکي شپږ زره زائرينو د پاره چې کوم کېمپ جوړ کړے شوے ؤ؛ هغې کښې د اوبو، صابن، خوراک او توليو هېڅ بندوبست نۀ ؤ شوے چې لۀ کبله ئې د وباء وائرس پۀ ورځو کښې خور شو. دې سره سره د مارچ درېمه لسيزه کښې د تبليغي جماعت د يو جوړ لۀ کبله د کورونا وائرس وباء د خېبر پښتونخوا کلو سره سره تر دمشق او غزه پورې ورسېده.
د قرنطينه يا څارملنې د مناسب انتظام د نشتوالي لۀ کبله پښتونخوا کښې کۀ يوې غاړې ته پوهنتونونو نه قرنطينه جوړلے شي او بلې غاړې ته د ډېره اسماعيل خان اغېزمندو د پاره کلو کښې د قرنطينه د مرکزونو جوړولوعمل روان دے. دغه مرکزونو کښې د ژوند د بنيادي ضرورتونو او حوائج رسول امکان نۀ لري. داسې برېښي چې مرکزي حکومت يو خوا د سم لاسي پرېکړو د صلاحيت نه محروم دے او بلې خوا ئې پښتونخوا او بلوچستان د خداے پۀ اسره پرېښودي دي.
د دې ټول صورتحال يوه نتيجه دا راووته چې پۀ فرورۍ کښې د نولس (19) اغېزمندو شمېره د مارچ وروستۍ لسيزه کښې يو نيم زر (1500) ته ورسېدو. بله نتيجه ئې دا راووته چې د مرکزي حکومت د انتظام ټول اختيار فوج خپلو لاسو کښې واخستو. دې نه پۀ سياسي توګه دا خبره څرګندېږي چې پاکستان کښې د سويلين ادارو او بنسټونود اهليت لوړولو باندې د مصارفو ترجيح پۀ بېخي ټيټ کچ ولاړه ده. د بمونو، بارودو، ټېنکونو، ميزائلو، جنګي جهازونو او چاوڼيو جوړول لازمي ګڼلے شوي دي او د روغنتونونو، درملنې، د سواد ادارې، مواصلات او د بنيادي سائنس تحقيقونو ته ثانوي نه هم کوز حېثيت ورکړے شوے دے. پۀ رياست د عسکريت د ولقې لۀ وجې مارکيټ او توليدات اېغ پۀ نېغه د عسکري ادارو کنټرول ته لوېدلي دي. هم دغه علت دے چې مرکزي حکوم د سنېټائزرز جوړولو ټهېکه د فوج ادارې ته حواله کړه. کۀ پۀ ژور نظر وکتلے شي نو کۀ پاکستان کښې يو قدرتي افت راشي او کۀ وباء، فوج لا محاله اختيار خپلو لاسونو کښې واخلي. دغسې يوې غاړې ته اولس نه سائينه تر لاسه کړي او بلې غاړې ته د عسکريت دنده لا نوره بشپړه کړي. د اولس بنيادي ستونزې پۀ ځاے پاتې شي خو د عسکريت تجارت پۀ مخکښې لاړ شي.
کۀ وکتلے شي نو د سندهـ سويلين حکوم د وباء د مخنيوي لپاره د مرکزي حکومت او نورو صوبو نه مخکښې او زيات چټک ګامونه واخستل او کورونا وباء ئې تر ډېره حده پۀ شا کړه. د اتلسم ائيني ترميم يوه لويه ګټه يو ځل بيا د اولس مخې ته راغله چې صوبائي حکومت خپل ائيني دستوري اختيار پۀ کار راوستو، د مرکزي حکومت او فوج اسرې ته د ناستې پۀ ځاے د خپل ايالت اولس ته پۀ وخت ورسېدو. د سندهـ صوبې د سوېلين صوبائي حکومت د کارکردګۍ بېلګې پۀ ډېره ښه توګه دا خبره ثابته کړه چې:
- سوېلين اهليت لري او پۀ وخت پرېکړې کولې شي کۀ دستوري او مشروطه اختيار ولري.
- دوېم دا چې د صوبو کارملان پۀ توندۍ خپله وظيفه تر سره کولې شي.
- درېم دا چې ايالتونه پۀ ذمه وارۍ اولس د ستونزو نه ويستے شي کۀ عسکريت ورله مخ و نۀ نيسي.
- د سندهـ د ايالت د بې شانه ښې کارکردګۍ بېلګې نه يوه څلورمه خبره دا څرګندېږي چې کومو خلکو ته پۀ مرکز کښې، پښتونخوا کښې او پنجاب کښې پۀ دې چغو سورو قدرت ورکړے شوے دے چې ګواکې تېر شوو حکومتونو د دولت پنګه کښې غلا غلتي کړې ده او دا فرض کړے شوي وو چې دغه د چغو سورو لګوونکو خلکو کښې به د تېر شوو حکومتونو نه لږ زيات صلاحيت وي، عام اولس ته يو ځل بيا دا خبره واضحه شوه چې دغه خلکو کښې نۀ اهليت شتون لري او نۀ د اولس او قامونو پۀ بابله خواخوږي لري.
يوه بله ډېره مهمه ستونزه چې دې ورځو کښې مخې ته راغلې ده، هغه د طب او صحت د کارملانو د تحفظ د الاتو نشتوالے دے. ټوله نړۍ کښې او افغانستان او پاکستان کښې د طب او صحت سره تړلي کارملان د وباء پۀ ضد مبارزه کښې پۀ وړومبۍ کرښه ولاړ دي. د دوي تحفظ تر ټولو زيات مهم دے. تېر شوو څو ورځو کښې پاکستان کښې يو شمېر معالجين او د طب نور کارملان د کورونا وائرس تر اثر لاندې راغلي دي. د تشويش خبره دا ده چې د حکومت پام لا دې غاړې ته را ګرځېدلے هم نۀ دے. پۀ اولسي توګه ډېر پۀ زوره دا غوښتنه لازم حېثيت لري چې د طب د کارملانو د تحفظ او نورو اسانيو بندوبست دې سملاسي وکړے شي – چې معالجين محفوظ وي نو د علاج چارې به تر سره کولې شي. کۀ داسې نۀ وي نو جنګ کوونکي خو دغه چارې نۀ شي تر سره کولې، کۀ دوي هر څومره وسيلي ولري او هر څومره توان ولري.
د ټولنيز واټن د پاره د بازارونو، تعليمي ادارو، ټرانسپورټ، هوټلونو او اجتماعاتو تړل لازم ګرځېدلي دي چې د کورونا وائرس د خورېدلو لاره ونيوې شي. داسې صورت حال کښې هغه خلک چې پۀ خوارۍ مزدورۍ رزق ګټي، د هغوي د بې وزلۍ امکان نور هم زياتېږي. د دې بې وزله اولس مرسته پۀ صوبائي حکومتونو او مرکزي حکومت هم لازم ده او پۀ سياسي ګوندونو او ټولنيز بنسټونو هم. صوبائي او مرکزي حکومتونه بايد د دياړيمارو دقيق معلومات زر تر زره را غونډ کړي او د رسنيو پۀ وساطت دې پۀ امروزه توګه خپارۀ کوي، تر څو چې د دوي د پاره د حکومتي پنګو او ټولنيزو مرستو رسېدل اسان شي. صوبائي حکومتونه بايد د دغه بې وزله اولس د مرستې د پاره مناسب پنګې اعلان کړي. دغه کار بايد مرکزي حکومت هم وکړي. سياسي ګوندونه او ټولنيز بنسټونه بايد د کلو او کوڅو پۀ کچ کمېټۍ جوړې کړي او خواوشا بې وزله اولس ته پۀ جدي توګه ورسي.
د وباء د دور خدائي خدمتګاري هم دا ده چې پۀ عام اولس کښې يوې غاړې ته د وباء پۀ حقله مستند معلومات ورسولے شي او بلې غاړې ته د دوي د مرستې د پاره لاس پښې ووهلې شي. عام اولس ته دا خبره رسول لازم دي چې کور کښې کښېني، د ګڼې ګوڼې ځايونو نه ځان وساتي، ماسکونه وتړي او سنېټائزرز وکاروي. دا اٰګهي خورول ضروري دي چې کور کښې ناسته او ټولنيز واټن اروائي او نفسياتي اغېزې راوړې شي – د دې منفي اغېزو نه ځان ساتلو د پاره د ليک لوست، د فلمونو کتل، ملګرو او عزيزانو سره د ټيليفون او د ټولنيزو رسنيو د لارې اړيکې ساتل او خپل عادي کارونه تر سره کول ډېر لاس ورکولے شي. دې سره سره کورنۍ سره د کور کارونو کښې مرسته کول هم مثبت حس را پارولےشي. د اٰګهۍ او مرستې دغه ټولو کارونو د پاره ټولنيزو رسنيو او ويډيو لنکونو نه پۀ اسانه کار اخستے کېدے شي.
رسنۍ او د ميډيا بنسټونه، سياسي ګوندونه او ټولنيز بنسټونه يو بل مهم کار دا کولے شي چې د جعلي خبرو او خبرونو مخه ونيسي چې د وباء وېره کلو کوڅو او ښارونو ته کله هم وغزېږي نو غېر مستند خبرونه او تاوېلي ماوېلي لکه د ځنګل د اور خورېږي. دې سره د وباء منفي نفسياتي اغېزه نوره هم زياته شي. انساني اروا، اقتصاد او ټولنې ته د دې نه لا نور زيان د رسېدو امکان را برڅېره کېږي. داسې حال کښې دا لازم ده چې حکومتونه، ميډيا، سياسي کارکنان او ټولنيز او مدني فعالان پۀ مربوطه لړۍ کښې مستند خبرونه اولس ته د رسولو د پاره لارې ګودرې جوړې کړي. کۀ داسې و نۀ شي نو ټولنه لوے نابېره زيان سره مخ کېدې شي.
نن سبا پۀ ټولنيزو رسنيو يو شمېر ويډيوګانې څرخي را څرخي کوم چې دا بې دليله خبره خوروي چې ګواکې د کورونا وباء يا خو د امريکې د متحده ايالاتو حياتياتي جنګ دے او يا بيا د چين يا نورو غربي هېوادونو لۀ وجې دغه وباء خورېږي. څۀ هم کۀ د مطبوعاتو يوې لوئې ادارې “ټيليګراف” يو سائنسي راپور کښې دا خبره پۀ ګوته کوي چې د کورونا وباء فطري ده او د لېبارټرۍ جوړ وائرس نۀ دے.
ټولنپوهانو لۀ ډېره وخته دا ثبوتونه را غونډ کړي دي چې قدرتي افتونه انساني عاطفې او د رحم حس ته وده ورکوي خو وباء کښې انساني او ټولنيز واټن نيکي وګرځي نو د انسانانو اروا کښې د شرم او د جرم حس را پارېدل فطري عمل وي. د شرم او جرم دغه حس کله نا کله دومره توانمند شي چې انسانان يو شمېر غېر عقلي او بې ثبوته خبرو ته هم غوږ نيسي. دې سره سره د بې وسۍ يو احساس خور شي. د بې وسۍ دغه احساس پۀ داسې يو شمېر خبرو چې نۀ دليل لري او نۀ ثبوت، د دې بنياد وګرځي چې انسان باندې سام خور شي، اوهامو او توهماتو ته مائل شي او وهم عقيدې سره ګډ کړي.
ټولنه کښې يو شمېر طبقې داسې هم شتون لري چې د مذهب او عقيدې پۀ پلمه د دغه وهمونو د خورولو دنده د انسانانو د ژوند او بقاء پۀ قيمت پۀ مخکښې ځي.
عسکري تجارت او د وهمونو دنده کښې مشترکه قدر دا دے چې دواړه د انسانو ټولنې خپله ولقه کښې د راوستلو دسيسې کوي نو ځکه دواړه يو بل له لاس ورکوي.
عسکريت د انسان مادي اړخ قبضه کوي او د وهمونو د دندې تجار هم د انسان اروا، ذهن، اعصاب او نفسيات ولقه کښې د راوستو زيار کوي – نو ځکه دا د حېرت خبره نۀ ده چې د پاکستان د ټي وي ګانو پۀ سکرينونو يو ژړغونکے غږ ناڅاپي را ښکاره شي او د فوج او د طالباتو اتحادي حکومت د پاره پۀ سلګيو سلګيو دعاګانې غواړي. د سائنس د جراحۍ او طب او درملنې اختراعاتو، ابتکار او ايجادونو تر اوسه پورې تر ډېره حده د انساني نوغي خوندي ساتلو کښې مرسته کړې ده. د مذهب پوهان او عالمان بايد د وباء پۀ ضد مبارزه کښې د سائنس مرسته وکړي او د وهمونو د دندې پۀ ضد غږ پورته کړي. د مذهب پوهانو او عالمانو ته دا ياد ساتل پکار دي چې عقيدې انسانان خپلوي، کۀ خداے مۀ کړه انساني نوغے خطر سره مخامخ شي نو بيا به عقيدې څوک خپلوي؟
د معلوم تاريخ را هسې د انسان نوغے بېلابېلو خطرونو او وباګانو سره مشت و ګرېوان دے. تر اوسه د انسان نوغے پۀ خپل ټولنيز حکمت او دانش پۀ دې توانېدلے دے چې د قدرتي افتونو او وباګانو پۀ ضد مبارزه کښې بريالے شي او خپل نوغے خوندي وساتي. هم دا يوه پېړۍ مخکښې د هسپانوي انفلوئنزا وباء تېره شوې ده، کومې چې ټوله نړۍ کښې څۀ کم و بېش پنځوس مليونه انسانان د ستوني تېر کړي وو. خو انسان هغې له ماتې ورکړه.
خو بلې غاړې ته د تېرو شوو څو پېړيو راهسې د بعضې طبقو د بې درېغه منفعت لوږې نه زېږېدلې ازادې منډۍ او نيو لبرل اقتصاد د زمکې پۀ سياره هغه کانې وکړې چې معلوم تاريخ کښې ئې بېلګه نۀ موندلې کېږي. ځنګلونه ورېبلے شول، غرونه هوار کړے شول، سيندونو او دريابونو باندې غټ غټ ډېمونه جوړ کړے شول چې لۀ کبله ئې اوبۀ وسوزولې شوې او پۀ لکهاو ميټره خاوره ورژولې شوه. د حېواناتو پۀ زرګونو انواع د زمکې د مخ نه لرې کړے شول او هواګانې زهرژنې کړې شوې. د ځنګلي حيات د نړيوال فنډ تر مخه تېرو شوو څلوېښتو کلونو کښې د مهره دار حېواناتو لکه مماليه، مهي، مارغانو او حشرات پۀ انواع کښې شپېتۀ فيصده کموت واقع شوے دے. د جوهري وسلو انبارونه، د بارودو کندوان، د توغندو ډهېري، د طيارو او الوتکو د غوږونو د پړدو شلوونکي کرکژن اوازونه او د ټېنکونو غړمبار د انساني ژوند ښکلا له مرۍ خپي کړې ده. د ژوند د بقاء ضامن انواع د انسان د وحشي زړۀ ارادو وېرولې دي. بحر او خشکه دواړه ترهېدلي دي. هره ورځ دريابونه د زمکې پۀ مخ وچېږي، ځنګلونه وژلے کېږي، غرونه رژېږي او بمونه او ميزائلونه جوړېږي. د اېټمي او جوهري وسلو پۀ حقله اروندتي راے داسې فکر کوي چې دا وسلې زمونږ سوچونو ته ننوځي، زمونږه اروا او عادتونو باندې اغېز کوي، زمونږ خوبونه ړنګوي – دغه وسلې، عن تر دې چې زمونږ پۀ غوښه غاښونه لګوي.
د انساني نوغي دغه يو څو طبقو چې رياستونه ئې ولقه کښې اخستي دي، د زمکې ټول ژوند خطر سره مخامخ کړے دے. زمونږ دا تاثر چې ګواکې د رياستونو د بشپړتيا لۀ وجې رياستونه د بېلابېلو ستونزو حل لارې لټولو کښې بوخت دي نو ځکه اولس او انساني نوغي ته پام نۀ شي ګرځولے، ډېره لويه مغالطه ده. حقيقت دا دے چې دا رياستونه ستونزې زېږوي، دا د بې وزلۍ او افلاس توليدولو بې انتها غټ مشينان دي کوم چې د داسې لارو ګودرو لټولو مهارت لري چې مفلسان او بې وزله نورو بې وزلو سره ټکر کښې راولي. د جبر او استعماريت دا غټ مشينان نړيوالې رسنۍ او د علم د تخليق ادارې خپل کنټرول کښې ساتي. دوي د عسکريت او د وهمونو د دنده کوونکو پۀ مرسته دا مغالطه ومني چې ګواکې دا ټوله منافع خوري د عام اولس د ژوند ژواک د بشپړتيا د پاره کوي. د نظام، انتظام او پاليسيو ټوله بيانيه دوي پۀ خپه ولقه کښې ساتي. هم لۀ دې کبله د عام اولس او بې وسيلې او وروستو پاتې کړے شوو قامونو ټولنه، سياست او اقتصاد پۀ خپله خوښه د خپل جوع بقر د پاره کاروي. هم دا علت دے چې پاکستان او نوره نړۍ کښې د فلاحي رياست تصور کوم کښې چې د اولس د پاره درملنه او سواد ويړيا وي، پۀ وروستو لاړو.
د اقتصاد د استحکام او انکشاف پۀ پلمه د اولس ټولې اثاثې او د فطرت ټولې وسيلې شخصي منډۍ کښې خرڅوي او لګښتونه ټول پۀ خپله خوښه ټاکي. اولسونه او قامونه د محکوميت يو شمېر پړدو کښې رانغاړي او د زمکې د سيارې ژوند لنډوي.
کۀ هم دا اوس د نړۍ طاقتونه او د پاکستان اشرافيه پرېکړه وکړي چې جوهري او اېټمي وسلې تلف کړي او د دې لګښت غوټه کړي نو د کورونا وباء پۀ ضد د مبارزې د پاره ټولې وسيلې او د دوه اربه انسانانو د را روانو څو پېړيو د خوراک بندوبست کولے شي.
دا پرېکړه خو لا پرېږدئ چې عېن د وباء پۀ وخت کښې دغه طبقې او د دوي جوړ کړے شوي رياستونه د انسانانو د ژوند پۀ قيمت د لا نورې منافع د ګټلو لارې ګودرې لټوي.
زما پۀ دې خبره کلک ايمان دے چې د انسان اجتماعی دانش به کورونا وباء ته نن دے کۀ سبا، ماتې ورکړي – خو انسانان به هغه ټولو کارونو او اعمالو ته د پاې ټکے ږدي چې د څۀ لۀ کبله دا ډول خونړۍ وباګانې خورېږي – او هغه دي:
- بې درېغه منافع خوري
- د عسکريت تجارتي کنټرول، او
- د وهمونو دنده
خوشحال خان خټک
د “غواص” د کال وباء
| د “غواص” د کال وبا اکوړ خېل مې پۀ کښې ومړل بخت ناک خان مې پۀ کښې ومړ يو هلک ئې ؤ را پاتې چا ته ژاړم لۀ دې غمه لور پۀ لور پۀ دا لمبو کښې تر دکنه تر کابله پۀ لکهونو عالم ومړ اول قحط بيا وباء وه “سرفراز” د “سعادت” ؤ هم حافظ د درست قران ؤ د ښکار سپے ئې ؤ ساتلے لاس ئې ور وړ بې خبره دے ئې وچيچۀ پۀ لاسو پۀ دا کال لۀ ما قضا کړ کال “حصغ” شو، وباء لاړه بارانونه دي، ورېږي نۀ تل غم وي نۀ ښادي وي پۀ هر حال شکر بايدۀ دے اوس څۀ غم د “عالمګير” دے د وباء غوندې زور ورک شوے يو “خوشحال” دا دعا نۀ کړه |
خداے ئې مۀ راوله بيا لوے، هلک، مرد و نسا مور ئې هم بوته قضا ورپسې شۀ زر فنا سود مې کوم دے د ژړا عالَم پروت پۀ واوېلا را خوره شوه دا بلا چې ښارونه شول صحرا پۀ هر لوري وه غوغا ښۀ نمسے مې ؤ زېبا هم پۀ خط ؤ بې همتا لېونے شو بې غوغا چې ګاڼۀ ئې خپل اشنا لا علاج شو لا دوا پۀ ارمان ارمان جدا هم عسرت کړه راته شا وداني شوه پۀ دنيا وار پۀ وار وي هغه دا چې بد تره نۀ شي لا چې عالَم ئې کړو رسوا بل يو ښۀ شوے را پېدا درست جهان کا دا دعا |
اجابت به ئې زر وشي
کۀ د خداے وي پرې رضا
غواص 1097هـ / 1686ء
حصغ 1098هـ / 1687ء