ژبه او د ژبې لرغونتيا

ژبه او د ژبې لرغونتيا

(يوه تحقيقي څېړنه)

انسان اشرف المخلوقات دے. د ساه لرونکي پۀ حېث پۀ حېواناتو کښې شمېر دے خو د عقل او شعور تر مخه او د خبرو کولو د جوګه توب لۀ امله حېوان ناطق بللے شي. او د خپل دې ځانګړي خوبيو لۀ امله پۀ ټول کائنات بادشاهي کوي. د انساني تهذيب لۀ پرمختګ نه ډېر پخوا کله چې انسان خبرې نۀ شوې کولې نو د اشارو بې ترتيبه اوازونو او صوتي غږونو پۀ ذریعه به ئې لۀ خپلو خيالاتو څرګندونه کوله، خو کله چې انساني ژوند د ترقۍ پۀ تګلاره روان شو نو ورسره ټکو او غږونو هم وده شروع کړه. دغه ټکي او غږونه د ترتيب او سمون لۀ مرحلې څخه تېرېدل تېرېدل او اخر دا چې د خيالاتو، جذباتو څرګندونې لپاره يوه خوندوره طريقه او وسيله پۀ وجود کښې راغله. دغه طريقه او وسيله ژبه بللې شي.

پۀ دې اړه سيد مظهر جميل پۀ خپل کتاب ” سندھی ( مختصر تاریخ ، زبان و ادب ) کښې پۀ دا ډول ليکي:

” بے شک انسان اشرف المخلوقات ہے. اور جن اوصاف کی بنا پر اسے دوسری مخلوقات پر فوقیت اور شرف حاصل ہوتا ہے، اس میں سر فہرست اس کا صاصب زبان اور طاقت گویائی کا حامل ہونا ہے. چنانچہ زبان ، انسان کی سب سے کارگر معاشرتی تخلیق ہے. جو صدیوں اور قرنوں پر محیط انسانی سرگرمیوں کے نتیجے میں ظہور پاتی، پنپتی ، پھیلتی ، پھولتی یا اس کے برخلاف انہدام کے ڈھلوان پر چلتی ہوئی آہستہ آہستہ معدوم ہو جاتی ہے. چناںچہ کسی زبان کی تاریخ دراصل معاشرے کے خلق و نمو کی داستان ہی سے عبارت ہوا کرتی ہے.” ( حواله : ۱ )

ترجمه :

” پۀ حقیقت کښې انسان تر ټولو مخلوقاتو د غوره او د لوړې رتبې خاوند دے. او د کوم صفتونو له مخې چې هغه پۀ نورو مخلوقاتو غوره والے او عزت لري، د دوي تر مېنځ ترټولو مهمه ده د هغۀ سپیځلې ژبه او د وېنا طاقت/ صلاحيت. پۀ دې توګه ژبه، د انسان تر ټولو اغېزمن ټولنیز تخلیق دے. کوم چې د پېړیو، پېړیو راهیسې د انساني هلو ځلو پۀ نتيجه کښې رامېنځته کېږي، وده کوي، ښېرازي کوي، یا پۀ برعکس د دې ، ورو ورو د ویجاړېدو پۀ څنډو کښې ورکېږي. نو د ژبې تاریخ پۀ حقیقت کښې دا د ټولنې د جوړولو او دې ته د ودې ورکولو کیسه ده.

ارواښاد مولانا عبدالقادر وائي ” ژبه يو داسې اله ده چې د هغې کارونه صرف بنيادم کولے شي. کار ئې دا دے چې د دې کار کوونکے د خپل زړۀ اندرونی مدعا نورو هم جنسو ته داسې ورسوي چې هغوي پرې پوهه شي چې د دۀ زړۀ کښې څۀ دي. د دۀ د خولې او قلم نه څۀ وتي دي . دا اله دوه شکله اختياروي؛ يو تقريري يعنې وېنا او بل تحريري يعنې ليک، کمال پۀ کښې دا پکار دے چې سړے د بل پۀ وېنا او ليک داسې پوه شي کۀ يو افلاطون وي او بل نوبتے، د خپلې ژبې پۀ پوهېدو کښې دواړه برابر وي يعنې د عالم او کم علم دواړو د پاره د دې الې استعمال څۀ فرق نۀ کوي،، ( حواله : ۲ )

ګڼو ژبپوهانو او د لغت ماهرینو د ژبې تعريف پۀ بېلابېلو او خپل خپل انداز کښې کړے دے. مولوي عبدالحق پۀ خپل لغت ” اردو انګريزي لغت ” کښې د انګرېزۍ پۀ دې ټکو کښې د ژبې تعريف داسی کړے دے.

Zaban : Tongue , Language ”

Way of Expression

Promise, flame, sword”

(حواله : ۳ )

مطلب دا چې د څکنې د خوند محسوستيا لرونکي اندام او د وېنا کوونکې الې ته ژبه وائي.

مولوي نورالحسن پۀ خپل ليکلي لغات

” نورالغات ” کښې د ژبی پۀ اړه داسې ليکي:

” وہ بولی جس کے ذریعے انسان اپنے دل کی بات ظاہر کر سکے”.( حوالہ : ۴ )

ترجمه : هغه وېنا چې د هغې پۀ اړه بنيادم / انسان د خپل زړۀ خبره او مدعا څرګنده کړي.

ژبۀ هغه مانا لرونکي غږونه یا سمبلونه دي چې د هغې پۀ ذریعه یو انسان خپل فکر پۀ خبرو یا لیکلو کښې څرګندوي او د اورېدلو یا لوستلو پۀ ذریعه له نورو څخه معلومات ترلاسه کوي. له همدې امله ژبه د خيالاتو تبادلې او د خپل ځان د څرګندولو وسیله بلل کېږي. پۀ دې لحاظ سره د ټولو لیکونو او ټولو ټکو یا ترکیبونو کښې چې لیکلو یا وئیلو کښې کارول کېږي، د ژبې پۀ دائره کښې شامل دي. او د ژبې عناصر ګڼلے شي.

ډاکټر اقتدار حسېن پۀ خپل اثر “لسانیات کی بنیادی اصول” کښې د ژبی پۀ اړه داسې ليکي…

“لسانيات کی رو سے زبان ایک ایسے خود اختیاری اور روایتی صوتی علامتوں کے نظام کو کہتے ہیں جو کوئی انسان اپنے سماج میں اظہار خیال کے لیے استعمال کرتا ہے”.( حواله : ۵ )

ترجمه : د ژبپوهنې پۀ اصولو څخه ژبه د خودمختار او روايتي غږیز سمبولونو سیسټم دے، چې سړے ئې پۀ خپل چاپېر چل کښې د ځان څرګندولو لپاره کاروي.

د ژبې د تعريف دا لړۍ به پۀ دې ډول راغونډه کړو چې ژبه د هغه اوازونو نوم دے چې انسان پرې خپل مطلب او مدعا بیانوي. دی ته پۀ عربۍ کښې”لسان” ، انګرېزۍ کښې “لېنګويج” ، يونانۍ کښې “يوغوس” ، پارسۍ او اردو کښې”زبان” ، سنسکرت کښې “جوا” ، او شوجؤ او ګاورۍ کښې “جب” توروالۍ کښې “جیبھ” او پښتو کښې “ژبه” وئيلې شي.

ژبۀ د انسان او د انساني ژوند لپاره د بنيادي اهمیت وړ ده. ژبه کۀ يو پله د انسان انفرادي ژوند کښې اهمیت لري نو هم پۀ دې ډول دا د ټولنیزې او اجتماعي ژوند لپاره هم ارزښت لري. د مذهبي او ديني علمونو زده کړه او د دې ښوونې او روزنې ټول عمل نورو دنياوي او عصري هر قسم د علم ، پوھے او هنر زده کړې او پۀ تېره تېره د عصري علومو او ټېکنالوژۍ ښوونه، د کائناتو پۀ حواله پوهاوي او معلوماتي څيړنې، تر دې چې د انساني فکر نظريې، مسلکونه ،فلسفې ، د قومونو او هېوادونو نظرونه او فکرونه، دا ټول د ژبې سرچینو ته اړتیا لري.

د انساني وګړي د يو بل سره د هر قسم خيالاتو ادلون بدلون، د خپلو خيالاتو او نظرياتو يا خپل صلاحیتونو او استعدادونو څرګندونې يا دا چې دا د يو بل سره شريکول د يو بل مذهبي، ديني او مسلکي، د هر قسم سماجي او معاشرتي معاملاتو پۀ اړه د خيالاتو څرګندونه او يو بل سره شريکول، يو بل پوهولو دا ټول سر ته د رسولو لپاره د ژبې اهميت لا زيات شي.

يو انسان د خپل روز مره کارونو لپاره هم هره ګهړۍ او ساعتونو لپاره ژبې ته محتاجه وي. د ژبې نه بغېر د ژوند کشتۍ تېر باسل ګران څۀ چې ممکنه نۀ ده. د معاشرتي ژوند لپاره ضروري وي چې خلک د يو بل سره اړتيا ولري، د يو بل غم محسوس کړي، د يو بل ستونزې وپېژني او پۀ داسې وخت کښې د مينې او محبت څرګندونه وکړي، لاس اخلاص وکړي او يو د بل ډډه سړه کړي. د دې قسمه ضرورتونو پوره کولو لپاره هم ژبه مهمه او لازمي ده. د خوشحالۍ او غم څرګندونه بغېر د ژبي ممکن نۀ ده، هم د دې ژبې له برکته خوږې خوږې او پستې پستې خبرې، د مينې او محبت څرګندونه، د ناز او نياز، د جام او جانان خبرې د ګودر او مازیګر، چينه او چنار، د ترنګ او ستار، يا قربان او يکه زار کېدلې شي.

ولې د دې سره سره انسان د خپل منفي سوچ او ناوړي خيالاتو څرګندونې هم د دې ژبې پۀ وسيله کوي. قهر، غصه، دروغ ، پروپېګنډه ، ښکنځل کول، سپکې سپورې وئيل او غيبت کول غوندې ناوړه کارونه هم پۀ دې ژبۀ کوي. چې نتيجه ئې پۀ بدامنۍ، زړه بداوي، شر شدت ، شرمندګۍ او پښېمانۍ تمامېږي، ځکه خو شريعت د ژبې پۀ صحیح او غوره کارونو زور ورکړے دے. دين اسلام د دروغو او سپکو سپورو نه ممانعت کړے دے. غيبت ئې د خپل ورور غوښې خوړل ګرځولي دي. پښتني کلتور او روايات هم دغه ذکر شوي ټول ناوړي کاورنه بد ګڼي. د پښتو متل دے چې…

“خپله ژبه هم قلا ده هم بلا ده”.

مونږ دا هم ګورو چې پۀ خبرو اترو کښې ډېر داسې جزبات او احساسات وي چې هغه پۀ ليک کښې ممکنه نۀ وي لکه د خبرو انداز، لوړ اواز او ټيټ اواز، يا دا چې د ويونکي لهجه او د وېنا انداز ئې؛ دا رنګې د وېرې ترهې، شرمندګي او پېښماني او نور داسې کېفيات وي چې د هغې اظهار پۀ ليک کښې ممکن نۀ وي.

ژبۀ د ټولنې له اساسي عنصرونو څخه يو اهم عنصر دے. ژبه پۀ ټولنیز یووالي کښې یو مهم عنصر دے چې پۀ ټولنیز فعالیت کښې یو بنيادي / اساسي رول لوبوي. پۀ ټولنه کښې د انسانانو تر مېنځ اړیکو کښې د ژبې رول پېښېږي او پۀ دې اړه ژوندے کردار لوبوي.

د ژبې تاريخ او لرغونيت هم دومره دے څومره چې د انسان پۀ خپله دے. خو دا خبره پۀ يقين سره نۀ شو وئيلے چې د دې پېل او ابتدا د کله راهيسې شوې ده. البته دا يقيني ده چې د انسان او انساني ټولنيز ژوند سره د ژبې اړتيا لازمي او مهمۀ ده.

پۀ دې اړه قاضي عبدالحليم اثر پۀ خپل اثر “پښتو ادب” کښې ليکي چې ” وئيلے شي چې د دې ټولو ژبو ماخذ يوه داسې ژبه ده چې دا ټولې ژبې ترې راوتلي دي. ولې دغه بنيادي او د ټولو نه وړومبۍ ژبه کومه يوه ده – دا حال لا پۀ يقين سره معلوم شوے نۀ دے، سره د دې چې ډېرو پوهانو پۀ خپل اټکل پۀ دې مېدان کښې د خپل فکر او خيال نیلي زغلولي دي”. ( حواله : ۶ )

دلته دا سوال پېدا کېږي چې اخر د نسل انساني خپله اصلي او فطري ژبه شته؟ او کۀ وي نو کومه ژبه ده، يا وه. د دې خبرې ځواب یقیناً چې پۀ «نه» کښې دے. د دې سوال د ځواب پۀ لټون کښې ډېر خلک سر ګردان دي، لوے لوے څېړنکار، ژبپوهان، د بشرياتو عالمان سر وهلي بر وهلي وګرځېدل خو داسې ښکاره څۀ اثار لا پۀ لاس نۀ دي ورغلي چې دوي ئي پۀ يقين سره ووايي او خپله دعوي ثابته کړي. حالانکې پۀ دې لټون کښې دا بعضې بعضې خو تر دې حده تېر وتل چې عملونه ئې د جبر، ظلم او ستم پۀ زمره کښې راځي. لکه د اکبر باچا (مغل بادشاه، جلال الدین محمد اکبر) يوه واقعه به بيان کړم… وائي چې اکبر باچا هم پۀ دې لټون کښې ؤ چې ایا ! د انسان خپله اصلي او فطرتي ژبه کومه وه. پۀ دې غرض هغۀ يو څو شمېر ماشومان پۀ يو داسې بند کور کښې وساتل چې ورته د بل انساني اوازونو رسېدل ګران وو. د دوي د پالنې او روزنې لپاره ئې داسې خدمتګاران مقرر کړل چې پۀ خپله ګونګيان او چاړاګان وو. هر کله چي دا ماشومان لوے شول نو دوي د څۀ قسمه وېنا / خبره نۀ شوه کولې. نتيجه دا شوه چې انسان پۀ خپل چاپېريال کښې له ويونکي ژبې زده کوي او ئې بولي. او کوم ماشومان چې د چارپايو سره مېشتۀ لوے شي هغه د څۀ قسمه انساني ژبه وئيلو جوګه نۀ شي پاتې کېدلې او د ځناورو اوازونو څرګندولو کوښښ به کوي.

د ژبو د لرغونيت پۀ اړه دوه نظريې مهمې دي؛ کوښښ کوم چې دواړه نظريې پۀ مختصر ډول وړاندې کړم.

۱ : وړومبۍ نظريه: د ځنې ژبپوهانو خيال دے چې ژبه د بنيادم سره غبرګه پېدا شوه. او دا چې دا د الله تعالي له لوري پېرزونه ده. خداے بزرګ پۀ خپل کتاب قران کريم کښې فرمائي چې:

٫٫ و علمه آدم الاسماء کلھا ،، يعنې ادم عليه سلام ته د ټولو څيزونو نومونه وښودلے شول او د څيزونو پۀ اړه پوهه ورکړې شوه.”

بل ځاے الله تعالي فرمائي چې:

‘خلق الانسان و علمه البیان’ يعنې انسان ئې پېدا کړو او بیان ئې ورته بيان وښودلو.

عہد نامہ عتیق کښې د ژبې د وړمبيز پۀ اړه دا سې راغلي دي ” اور خدا نے کل دشتی جانور اور ہوا کے کل پرندے مٹی سے بنائے اور ان کو آدم کے پاس لایا کہ دیکھیے کہ وہ ان کے کیا نام رکھتا ہے اور آدم نے جس جانور کو جو کہا وہی اس کا نام ٹھرا “.

یعنی وہ آدم ہی تھا جس نے سب سے پہلے مختلف چیزوں اور جانوروں کے نام رکھے- لیکن لوگو نے اس حقیقت کو توڑ مروڑ کے پیشِ کیا اور زبان، الفاظ یا ناموں کو براہِ راست خدا سے منسوب کردیا.

ترجمه : او لوے سختن واړه دشتي ځناور او هوائې مارغان له خاورې څخه جوړ کړه، بيا ئې ادم عليه سلام ته راوړل چې پۀ نومونو ئې و نوموي او چې څنګه هغوي و نومول هم هغه شان و نومېدل. مطلب دا چې هغه ادم عليه سلام ؤ چې وړومبے ئې پۀ شيانو او ځناورو نامې غوره کړې. ولې خلکو دغه عمل د خداے بزرګ سره و تاړۀ.

۲ : دوېمه نظريه: د دوېمې نظريې منونکي د ارتقا د عقيدې خاوندان دي. دوي وائي چې:

« انساني مخلوق د نن نه خواؤشا پنځلس لکه کاله وړاندې د ځمکې پۀ مخ موجود ؤ چې نه ئې څه ژبه لرله او نه ئې څه ثقافت او دود دستور ؤ. بیا ئې تقريبا پنځۀ لاکه کاله وروسته يعنې د نن نه خواؤشا لس لاکه کاله وړاندې ئې ژبه و کاروله.

پۀ دې اړه جين ايچي سن ( Jean Aitcheson ) ليکي چې

(Language probably developed in east, around 100,000 years ago) -.

ترجمه : ژبی خواؤشا يؤ لاکھ کاله وړاندې پۀ نورختيزې افريقايي علاقو کښې د خپلې ترقۍ پۀ لور ګامونه پورته کړي وو.

ډاکټر اشرف کمال پۀ خپل کتاب “زبان ، لسانيات او رسم الخط ” کښې د يو ژبپوه جي ريويز ( G. Reves ) د اثر ( The Origin and Pre- history of language ) پۀ حواله ليکي:

” زبان بحیثیت زبان اپنی اول ترین صورت میں بھی انسانی ذہن کی تخلیق رہی ہو گی. انسان نے زبان بنائی اور زبان نے انسان کو انسان بنایا.” ( حوالہ : ۷ )

ترجمہ : ژبه پۀ حېث د ژبې پۀ خپل وړومبني شکل کښې هم د انساني ذهن پېداوار ؤ. انسان ژبۀ ترتيب کړې ده او ژبې د انسان نه انسان جوړ کړے دے.

ژبپوهان او د بشرياتو پوهان وائي چې ژبه انسان جوړه کړې ده يعنې دا انساني تخليق دے، د دوي دا خيال دے چې ژبه پۀ یو وخت او اچانک پۀ وجود کښې نۀ ده راغلې بلکې پۀ تکميل ئې پېړۍ اغستې دي.

د بحث لنډيز: مونږ چې پۀ دواړو نظريو غور ووکړو نو پۀ دې نتيجه رسو چې بې شکه چې ژبه ده انسان سره هم غاړې پېدا شوه، الله تبارک و تعالی خپل خليفه پېدا کړو، د څۀ څيزونو نامې ورته وښودلې د وېنا طاقت ئې ورکړو او هم له دغه امله ادم عليه سلام خپل حېثيت پۀ پريښتو او شېطان ومنلو. او هغه يې د خپل علميت او پوهې قائل کړل. ولې دغه اولني مخلوق د زرګونو پېړو نه وروستو پۀ مخ د ځمکې څرګند څيزونو استعمال ته لاس واچولو. لکه اول غار کښې اوسېدل، وړې وړې پاڼې به ئې خوړلې او پۀ لويو پاڼو به ئې ستر پټولو. ورو ورو د غار نه راووتلو او پۀ مخ د ځمکې اباد شول، د ښکار چل ئې زده کړو او چې وخت تېرېدو نو د کر کروندې نه هم خبر شول، او دغه شان ئې د وخت د تقاضو او ضرورتونو مطابق د ارتقا او پرمختګ لارې چارې لټولې، نو د څيزونو د استعمال سره سره به ئې پۀ هغې نامې کېښودلي وي. او پۀ خپله به ئې اول پۀ اشارو بیا پۀ مختلفو اوازونو يو بل پويه کړي وي، ورو ورو به ئې خبرې زده کړې وي او بيا دغه خبرو د ژبې شکل اختیار کړے دے. د ژوند ضرورياتو دوي د يو بل نه پۀ بېلېدو او بل چرته پۀ تللو مجبوره کړل. دوي پۀ ډلو ډلو او خېل خېل کښې ميشتۀ شو. او لازمي ده چې د وختي ضرورتونو او جغرافيايي ماحول تر مخه ئې ژبې هم د يو بل نه بېل بېل شوې. د يو خېل يا ډلې ژبه د وخت تېرېدو سره سره ځانته بېله او جدا ژبه شوه. هم دغه رنګې قامونه، بېل بېل وطنونه، جلا جلا ژبې جوړې شوې. او د وخت د تېرېدو سره سره د دوي شکل شباهت، کړۀ وړۀ او رنګونو کښې توپير راغلو. او پۀ نتيجه کښې يې نن ګورو چې ګڼ شمېر قامونه پۀ مخ د نړۍ ژوند کوي چې ګڼ شمېر ژبې بولي. او هر قام پۀ خپله ژبه وياړ کوي.

 

حوالې :

1 : مظهر جميل ، ډاکټر ، سندهی ( مختصر تاريخ زبان و ادب ) مقتدرہ قومی زبان ، ایوان اردو ، فطرس بخاری روڈ ، اسلام آباد ، ص .32

۲ : عبدالقادر ، مولانا ، ارواښاد ، ښه پښتو سوچه پښتو مشموله رساله نن پرون ، جنوري ۱۹۴۴ عيسوي .

۳ : عبدالحق ، مولوی ( مرتب ) اردو انگریزی لغت ، انجمن ترقی اردو پاکستان کراچی 1992 عیسوی ،مطبع پنجم ، ص 706 ۔

۴ : نورالحسن ، مولوی، نورالغات ، سنگ میل پبلی کیشنز ، لاہور ، ۱۹۸۹ عیسوی ، ص ۲۳۳ ۔

۵ : اشرف کمال ، ڈاکٹر ، لسانیات ، زبان اور رسم الخط ، مشال پبلشرز رحیم سنٹر پریس مارکیٹ امین پور بازار ، فیصل آباد ، ۲۰۰۹ ، ص ۱۱ ۔

۶ : محمد افضل رضا ، د پښتو د نثر تاريخ ( دويم ځل ) يونيورسټی بک ايجنسی خیبر بازار ، پيښور ، اکتوبر ۱۹۹۵ ، مخ ۲۱ –

۷ : اشرف کمال ، ڈاکٹر ، لسانیات ، زبان اور رسم الخط ، مشال پبلشرز رحیم سنٹر پریس مارکیٹ امین پور بازار ، فیصل آباد ، ۲۰۰۹ ، ص ۱۱ ۔