د قاضي عطاء الله تعلیمي خدمات – ډاکټر سهېل خان

متعلقه مضامين

د احمد شاه بابا د تلين مياشت – ډاکټر محمد سهېل خان

مور بي بي (د خدائي خدمتګارۍ ځلنده مخ) – ډاکټر سهېل خان

يوم بابړه او د عمر ګل نستوال ړندې سترګې او تته ژبه – ډاکټر سهېل خان

ښاغلے قرېش ګل ایډوکېټ د خدائي خدمتګار بازمیر خان کاکا زوے او د 1969 نه 1973 پورې د نېشنل عوامي پارټۍ اٰفس سېکرټري پاتې شوے دے. خدائي خدمتګارې وینې او د تاریخي دستاوېزاتو سره مینې نن هغه پۀ دې مقام ودرولے چې د قامي تاریخ د معلوماتو او دستاوېزاتو یوه لویه پنګه لري. هغه دا قامي امانت د مختلفو کتابونو صورت کښې راتلونکو نسلونو د پاره د خوندي کولو هڅه کوي. د شهید قاضي عطاء الله جان پۀ ژوند د هغۀ د تالیف مخکتنه باچا خان مرکز کښې د فرورۍ پۀ اوویشتمه نېټه تر سره شوه. دې دستوره کښې د باچا خان مرکز لۀ خوا ښاغلي قرېش ګل ایډوکېټ ته د هغوي د خدماتو اعتراف کښې یو شیلډ هم ورکړے شو.

د باچا خان مرکز لۀ خوا ‘د مورنیو ژبو نړیواله ورځ’ او د ‘قاضي عطاء الله جان’ د شهادت ورځ پۀ یو ځاے د نمانځلو پۀ شا دا موخه وه چې پۀ 1937 کښې کله د خدائي خدمتګار غورځنګ غړي اسمبلیو ته ورسېدل نو پښتو ئې د پرائمرۍ پۀ کچ د نصاب ژبه وګرځوله. پۀ 2009 کښې چې یو ځل بیا کله د خدائي خدمتګار غورځنګ تسلسل عوامي نېشنل پارټۍ ته ‘مخلوط’ صوبائي حکومت کښې اختیار تر لاسه شو نو نۀ یواځې پښتو بلکې پۀ دې خاوره مېشته نورو ژبو ته ئې هم د قامي حېثیت ورکړو او د دې ژبو د ودې د پاره ئې ‘ریجنل لېنګوېجز اتهارټي’ جوړولو سره ابتدائي تعلیم پۀ دې ژبو کښې کړو. پښتو ژبه ئې دولسم جماعت پورې لازمي وګرځوله.

د مورنیو ژبو د نړیوالې ورځ پۀ مناسبت اکثر دا مطالبه کېږي چې پښتو دې د نصاب ژبه شي، دا مطالبه تر هغه وخته بې اثره ده تر څو چې دې کښې معنوي بدلون نۀ وي راغلے ـــ د عوامي نېشنل پارټۍ حکومت کښې دا د نصاب ژبه شوې ده خو د ‘یکسان نظام تعلیم’ پۀ فرېب دغه ائیني فېصلې نه سترګې پټې کړې شوې دي. مونږ د باچا خان مرکز لۀ خوا پۀ دې خاوره مېشته د ټولو مورنیو ژبو ویونکو ته پرانستې بلنه او ډاډ ورکوو چې دغه ائیني حق عملي کولو د پاره به هر اقدام کښې باچا خان مرکز د دوي تر څنګ د دوي پۀ ملاتړ ولاړ وي.

دا مقاله دغه یادې دستورې د پاره لیکلې شوې وه. مونږ ئې دلته د ‘پښتون’ لوستونکو د پاره وړاندې کوو.

خداے پاک د پښتنو خاوره پۀ هره توګه غني پېدا کړې ده. کۀ وسائل وي کۀ رسائل کۀ شخصيات وي کۀ ادبيات، کۀ شعور وي کۀ کلتور، مزاحمت وي کۀ مبارزت، شاعري وي کۀ فنکاري.

د مزاحمت او حريت دې غني خاوره کښې د شلمې صدۍ ابتداء د خپلواکۍ او تړون داسې مبارزين پۀ خپله غېږ کښې وزېږول چې پښتونولۍ، قامولۍ، عزيزولۍ نه علاوه بشر دوستي هم پرې وياړ کولے شي.

انجمن اصلاح الافاغني او وروستو خدائي خدمتګار تحريک د خپل وطن د خپلواکۍ او ازادۍ د پاره را اوچت شوي داسې قامي تحريکونه وو چې پوهه او شعور ئې د خپل مذهب، تاريخ، کلتور او ژبې نه اخستي وو.

هم دغسې نايابه ملغلره د پېښور پۀ ښېرازه زمکه “ارباب لنډۍ” کښې د قاضي نصرالله خان کره پۀ کال اتلس سوه نوي کښې پېدا شو، نوم ئې قاضي عطاء الله خان ؤ، پۀ کال نولس سوه اتلسم کښې ئې د علي ګړهـ نه د وکالت اعلٰي تعليم حاصل کړو او د عملي ژوند او وکالت د پاره ئې د مردان د مردم خېزې خاورې انتخاب وکړو. ډېر زر د مردان پۀ نامتو وکيلانو کښې وشمېرلے شو.د سياست ابتداء ئې د اتمان زو د رولټ اېکټ خلاف منعقده شوې اپرېل 1919ز جلسې نه وکړه. پۀ دې جلسه کښې د باچاخان تقرير نه دومره متاثره شو چې د ژوند اخري ساه پورې ئې د خپل قام او خپل رهبر ملګرتيا پرې نۀ ښوده.

کله چې پۀ ټول هند کښې د خلافت تحريک شروع شو نو قاضي صاحب د پښتونخوا د خلافت کمېټۍ غړے جوړکړے شو. د انجمن اصلاح الافاغنه باني ارکانو کښې قاضي عطاء الله صاحب هم شامل ؤ. باچاخان خپل کتاب “زما ژونداو جدوجهد” صفحه 109 کښې داسې ذکر کوي، “مونږ پۀ 1921ز کال کښې د دوستانو پۀ امداد پۀ اتمان زو کښې د ازاد سکول بنياد کېښودو. پۀ دې کار کښې قاضي عطاء الله، ميا احمد شاه، حاجي عبدالغفار، محمد عباس خان، عبدالا اکبرخان اکبر، تاج محمد خان، عبدالله شاه او خادم محمد اکبر زما ملګري وو.” دغه رنګ پۀ انجمن اصلاح الافاغنه باني ممبرانو کښې هم د قاضي عطاء الله نوم پۀ يو دېرش ممبرانو کښې شامل ؤ.

د انجمن اصلاح الافاغني لۀ اړخه د مردان او صوابۍ ازاد سکولونو مالي خرچ ډېره برخه به قاضي صاحب ورکوله. پۀ ستمبر 1929ز کښې د خدائي خدمتګار تحريک جوړېدو سره قاضي صاحب د اولې درجې قيادت کښې شمېر ؤ.

ترڅو پورې چې د “خدائي خدمتګار” د نوم تعلق دے نو د دې نوم “د بنسټ ګرۍ” دعويٰ عبدالاکبرخان اکبر هم کړې ده، قرېش ګل صاحب هم دا نوم د قاضي صاحب ګڼلے دے. خو دا دعويٰ تاريخي شهادتونه نۀ لري. دا نوم لکه چې باچاخان خپل کتاب کښې ليکلے دے، هم د باچاخان د خولې نه وتلے ؤ او باچاخان به د ازاد سکول سالانه جلسو کښې دا لفظ استعمالولو. البته د انجمن ممبرانو د زلمو جرګه او وروستو ستمبر1929 کښې باچاخان لۀ دغه نوم د استعمال نه پس د تحريک نومېدو مشوره ضرور ورکړې ده چې باچاخان قبوله کړې وه.

د کال 1930ز د قيصه خوانۍ خونړۍ پېښې نه پس پۀ ټوله صوبه کښې پۀ زرګونو خدائي خدمتګار ګرفتار شو نو د مردان، صوابۍ خدائي خدمتګارو مقدمې قاضي صاحب چلولې. خپل ذاتي اثر رسوخ ئې هم استعمالولو. د ګاندهي ارون پېکټ لاندې چې خدائي خدمتګار را خلاص شول، ولې بيا پۀ دسمبر 1931ز کښې ګرفتار شول. دا د قاضي اولنۍ ګرفتاري وه. درې کاله جېل ئې د باچاخان سره بنارس هزار باغ کښې تېر کړو.

پۀ کال 1936 کښې پېرنګي دا اعلان وکړو چې فروري 1937 کښې به د صوبې د اسمبلۍ انتخاب وي. هم دې سره ئې “خدائي خدمتګار تحريک” باندې قدغن ولګولو. باچاخان پۀ هندوستان کښې نظر بند ؤ، قاضي عطاء الله فوراً د “فرنټئير پارلېمنټري بورډ” پۀ نوم مرکزي الېکشن کمېشن کښې نوې پارټي رجسټرډ کړه او دغه رنګ د 1937ز انتخاب خدائي خدمتګارو د “فرنټئير پارلېمنټري بورډ” لۀ اړخه وکړو. درې رکني کمېټۍ پارلېمنټري بورډ هم جوړ شو چې ممبران ئې ډاکټر خان صاحب، قاضي عطاء الله او رام سنګهـ وو. دې بورډ اووۀ دېرش ممبرانو له ټکټونه ورکړل چې يو کم دېرش مسلمانان او اتۀ جنرل سيټونه وو. باقېمانده ديارلس حلقو کښې کانګرس اميدواران وردول.

پۀ دې انتخاب کښې د فرنټئير پارلېماني بورډ نولس ممبران کامياب شول چې يو پۀ کښې قاضي عطاء الله هم ؤ. دے د حلقه يووېشتم (مسلم باړه مهمند) نه کامياب شو.

د 1937ز الېکشن کښې پۀ خدائي خدمتګارو باندې “اسلام زنده باد”، “فخر افغان زنده باد” نعرو هم قدغن ؤ او پۀ کامدارخان، کالوخان او مولانا عبدالله شاه باندې هم قدغن ؤ. قاضي صاحب باندې هم د رستم حلقې نه قدغن ؤ.

ډاکټرخان صاحب چې کله پۀ درېم ستمبر1937ز کښې پۀ صاحبزاده قيوم باندې عدم اعتماد وکړو نو حکومت ئې جوړکړو او قاضي صاحب د تعليم وزير جوړ کړے شو. پۀ دې وزارت کښې تقريباً دوه کاله کار وکړو او د قاضي صاحب وزارت دا کارنامې وکړلې:

1. د صوبې پۀ تاريخ کښې پۀ اول ځل پښتو تر پينځمه د تعليم ذريعه وګرځولې شوه.
2. د صوبې ټولو سکولونو لۀ د اېنګلو ورنيوکولر(Anglo Vernacular) درجه ورکړې شوه. مخکښې به د کليوالو علاقو سکولونه (Vernacular) وو او صرف د ښار هغه به (Anglo) وو.
3. پۀ دغه دوه کاله کښې پنځوس نوي پرائمري سکولونه جوړ کړے شو چې لس پۀ کښې د جينکو وو.
4. لس نوي مډل سکولونه جوړ کړے شو.
5. د تعليم سالانه بجټ تر 29 لکهه روپو اوچت کړے شو.
6. قاضي عطاء الله صاحب د پرائمرۍ لازمي تعليم بل اسمبلۍ کښې وړاندې کړو چې د ګرما ګرم بحث نه پس منظور کړے شو.
7. څليرېشت د انګرېزۍ نوي استاذان بهرتي کړے شول.
8. 940 غريبانان زده کوونکو ته وظيفې ورکړل شوې چې پۀ کښې 93 غېر مسلمه وو.
9. د ازاد سکول اتمانزو زده کوونکو ته 45 وظيفې جاري کړې شوې
10. د زنانو تعليم لۀ پاره پۀ اولني ځل ځان له فنډ مختص شو.

هم دې وزارت کښې د پېرنګي سيکرټري تعليم د استعفٰي خبره هم ډېره مشوره شوه، ځکه چې د صاحبزاده قيوم وزارت کښې د خان بهادر سعدالله خان پېرنګي سيکرټري ته ودرېدل او د قاضي صاحب پۀ فائلونو اختلافي نوټونه ليکل پۀ پېرنګي بد ولګېدل.

د ستمبر 1937ز نه تر ستمبر1939ز پورې د ډاکټر خان صاحب وزارت کښې دا ممبران وزيران وو.

1. ډاکټر خان صاحب مالياتي، داخله اضافي امور، (2) قاضي عطاء الله د تعليم، (3) لاله بنجو رام ګاندهي د خزانې، محمد عباس خان د صحت.

پارلېماني سيکرټريان دا وو: (1) اميرمحمد خان هوتي، (2) ارباب عبدالغفور، (3) راے بهادر چمن لال، (4) بېرسټر عبدالغفورخان.

دې وزارت ستمبر 1939 کښې د مرکزي کانګرس پۀ وېنا استعفٰي ورکړه چې پېرنګي د دوي د تپوس نه بغېردوېم نړيوال جنګ کښې ورټوپ کړل.

د استعفٰي نه مخکښې د جنګ پۀ قرارداد زړۀ پورې بحث کښې حصه اخستلو پۀ وخت پۀ اووم نومبر1939ز قاضي عطاء الله صاحب دا تقرير اسمبلۍ کښې وکړو:

“صاحب صدر: ريزولوشن زيربحث پر چهـ گهنټے بحث هوچکى هے. ميرا خيال اس پر کوئى لمبى تقرير يا بحث کرنے کا نهين تها ليکن چونکه محترم سردارا ورنگزيب کى پيش کرده ترميم اس قسم کى هے که اس پر کچهـ نه کچهـ روشنى ډالنى ضرورى سجهتا هون. اس لئے چند فقرے عرض کرنا چاهتا هون. همارى تجويز کو جو گورنمنټ کى طرف سے پيش هے اگر غور سے ديکها جائے تو کسى قسم کے اعتراض کى گنجائش معلوم نه هوگى. اس تجويز کا اول حصه يه هے، “يه اسمبلى افسوس ظاهر کرتى هے که برطانيه اور جرمنى کے درميان جو جنگ هورهى هے. اس مين برطانوى حکومت نے هندوستان کى منظورى کے بغير هندوستان کو شريک کار بنايا هے” يه هے تجويز کا پهلا حصه. يعنى اس جنگ سے متعلق کسى هندو، مسلمان، سکهـ، عيسائى يا فارسى غرضيکه کسى فرقه سے بهى رائے نهين لى گئ. اس لئے اس کے برخلاف احتجاج کياگيا. ليکن سردار اورنگزيب کى ترميم تجويز کے اس حصه کى بهى ترديد کرتى هے. آنريبل ممبر نے اپنى تقرير مين اسلامى ممالک کى طرف بهى اشاره کيا هے. ان کى طرف سے کهاگيا هے که مسلم ليگ کا تعلق فلسطين، عراق، مصر اور ترکى کے ساتهـ هے، مسلم ليگ انکے حقوق کا تحفظ بهى کرے گى. مګر مين پوچهتا هون که جس وقت اسلامى ممالک پر مصيبتين ائين تو موجوده مسلم ليگى ليډرون نے ان کى کيا خدمت کى؟. جو خدمات انهون نے سر انجام دى هين. وه دنيا کواچهى طرح معلوم هين؟

جناب صدر! ميرى اتنى عرض هے که موجوده مسلم ليگ نے دوسرى اسلامى سلطنتون کى مصيبت کے وقت کيا خدمات سرانجام دى هين، جو خوا مخوا اسلامى مفاد کو بحث مين لاکر غلط فهمى پيدا کر رهے هين، حقيقت مين نه انهون نے اسلامى ممالک کى کوئى خدمت کى هے. نه ان کے لئے ايک پيسه صرف کيا هے او نه کوئى تکليف برداشت کى هے”.

جناب والا! مسلم ليگ نائټس (Knights)، انعام خوارون، تعلقه دارون، خطاب يافتان اور رجعت پسندون کى جماعت هے. ايسا کهنے سے ميرا مطلب يه هے که مسلم ليگ اپنى بزدلانه اور کمزور رويه کو چهپانے اور غلط فهمى پيدا کرنے کے لئے بيرونى اسلامى ممالک او مسلمانون کے مفاد کو درميان مين لاتى هے. اس سے قوم کى خدمت نهين هوتي، نه هى مسلم ليگ نے قوم اور ملک کيلئے کوئى قربانى دى هے. ان گزارشات سے ميرا مطلب پرانى مسلم ليگ کى طرف نهين تها جو که 1906،1908، 1914 اور 1915 مين تهى. اس وقت کى مسلم ليگ کانگرس کے شانه بشانه کام کرتى تهى اور يکجا اجلاس منعقد کيا کرتى تهى. دونون پارټيان آزادى کيلئے کام کياکرتى تهى ليکن موجوده مسلم ليگ ويسى نهين.

جناب والا! اس ريزولوشن کا دوسرا حصه يه هے که هندوستان کى رائے عامه کا قطعى لحاظ نه رکهتے هوئے ايسے قوانين پاس کے گئے اور ايسى تدابير اختيار کى گئ هين که جن سے صوبائى حکومتون کے اختيارات اور سرگرميان ګهټ جاتى هين. يه اسمبلى اس کے خلاف صدائے احتجاج بلند کرتى هے”

درېم ستمبر1939ز نه 24 مۍ 1943ز پورې صوبه کښې مارشل لاء وه. کال 1943ز کښې ګورنر سردار اورنګزېب لۀ منسټري ورکړله (دغه وخت د کانګرس شپږ ممبران جېل کښې وو) پۀ دولسم مارچ 1945ز يو وارې بيا ډاکټر خان صاحب پۀ سردار اورنګزېب عدم اعتماد وکړو (دغه شپږ ممبران را خلاص شو). د سردار اورنګزېب خلاف خپلو ممبرانو هم د کرپشن قيصې جناح صاحب ته لېږلې وې. د عدم اعتماد پۀ موقع سردار اورنګزېب دا الفاظ ووې “کرپشن د حضرت ادم (ع) د وخت نه شروع دے او تر قيامته به وي.” دې وزارت کښې قاضي عطاء الله د رېوينيو(Revenue) منسټر مقرر کړے شو.

فروري 1946ز انتخاباتو کښې خدائي خدمتګارو قطعي اکثريت وموندلو او دېرش ممبران کامياب شول چې قاضي عطاء الله هم پۀ کښې ؤ. دې ځل قاضي صاحب يو وار بيا (Revenue Industries, Jail) ولګېدو. دې وزارت کښې د قاضي صاحب کارنامې دا وې.

1. طوره ختمول (دا ټېکس به زميندارو خان لۀ د وادۀ پۀ موقع ورکولو)
2. لمبرداري ختمول، پښتو (دسرکار ژبه) قرارداد وړاندې کول.
3. د پېښور پوهنتون بل کښې هم د قاضي صاحب کردار ؤ.

پۀ 22 اګست دغه وزارت برخاست کړے شو. پۀ جون 1948ز کښې لۀ نورو خدائي خدمتګارو سره قاضي صاحب هم ګرفتار شو. جېل کښې ناروغه شو (د ښاغلي قرېش ګل کتاب کښې ئې د جېل قيصې شته). پۀ 17 فروري 1952ز د لاهور ميو هسپتال کښې پۀ حق ورسېدو.

حوالې:

1. ډاکټر سهېل خان “د باچاخان تعليمي نظريه”، 2018
2. باچاخان “زماژوند اوجدوجهد”، 1981
3. ډاکټر فخر الاسلام Khyber Pakhtunkhwa A political History (1901-51) (2013)
4. ډاکټر سيد وقار علي شاه Ethnicity, Islam and Nationalisms, Muslim Politics in N.W.F.P, (1937-47) (1999)
5. Debater of the N.W.F.P Legislative Assembly,6^th– 7^th Nor, 1939,Votive Vll, No1-2
6. قرېش ګل، “قاضي عطاء الله (مرحوم)، ” (2019)
7. ناياب رضوان، The Role of Education Ministers in Promoting Emanation in Khyber Pakhtunkhwa, (1937-54)

M-Phil dissertation submitted to Abdul Wali Khan University Mardan, (2019)

عبدالاکبرخان اکبر” د برصغيرپاک وهند پۀ ازادۍ کښې د پښتنو برخه،” يونيورسټي پبلشرز، (2009)