د قبائيلي ضلعو محرومۍ به لرې شي کۀ نه؟ – فهيم اپريدے

متعلقه مضامين

“د ديدار شوق او عامر” – سکندر خان سکندر

د هجري کلېنډر د مياشتو پۀ نومونو کښې پټ رازونه – فضل مومند

غني خان، يوه کتنه – مولانا محمد يوسف بونېرے، کوالالمپور

زما ياد شي نن هم، کله چې زۀ ماشوم وم، د درہ ادم خېل اېف آر پېښور پۀ يو وړه خو ډېره ښائسته درہ کښې، چې د جناکوړ حسن خېل پۀ نوم يادېږي، زمونږ کور ؤ، کور څۀ ؤ خو بس يوہ کوټه وہ چې زمونږ يوہ نيمه بيزہ به هم کله کله ”اېمرجنسي” حالاتو لۀ وجې زمونږ سرہ هم پۀ دغه کوټه کښې پۀ يوہ ستنه پورې تړلې شوې وہ ۔ انګڼ (صحن) د کوټې نۀ ورکوټے کۀ نۀ ؤ نو ډېر غټ هم نۀ ؤ، د ګرمۍ موسم کښې به مو مور دلته کټونه اچولي وو او ما ته به داسې ښکارېدہ چې دغه غرونه به درنګ ساعت کښې زما پۀ سر پراتۀ وي او ما به لۀ وېرې چغې کړې خو دې سرہ سرہ به زما يو ډېر لوے ارمان هم ؤ چې زۀ به کله د دې غر سوکې ته خېژم چې اسمان ته ګوتې يوسم ځکه چې تر هغې زما خيال بلکې مکمل ايمان مې دغه ؤ چې دغه اسمان هم پۀ دغه غرونو پروت دے۔

زماياد شي چې پۀ اول ځل کله زۀ غرۀ ته ختم نو زما څۀ حال ؤ، ډېر پۀ شوق او ډېر پۀ تندۍ کښې زۀ د غر پۀ پراخه سينه لکه د يو ورکوټي مېږي پۀ بره روان وم، او کله چې زۀ د دې غر سوکې نه لس منټه فاصله کښې پاتې شوم نو لۀ ډېرې بې صبرۍ مې منډه کړه، څۀ د خپل حال لۀ ډېره اشتياقه او څۀ د لارې د خطر لۀ وجې مې برہ نۀ دي کتلي خو بس پۀ يوه منډه چې د غر اخري سوکې ته ورسېدم او د لاس سره سره مې سترگې پورته کړې نو حق حيران پاتې شوم، ما ته پۀ وړومبي ځل احساس وشو چې اسمان خو پۀ غرونو نۀ دے پروت، دا خو ډېر لرې او ډېر اوچت دے، زۀ نن هم نۀ پوهېږم چې پۀ دغه وخت زۀ حيران ډېر شوم او کۀ خفه.. ما خو وئيل چې بس دغه د غر سوکه دہ او بس بيا اسمان زما پۀ دسترس کښې دے.

هم دغه کار زمونږ د قبائلي اولس سرہ هم وشو، ځکه چې نن د فاټا انضمام او پس لۀ انضمامه زۀ د خپل قبائلي وروڼو حال ته ګورم نو ما ته خپل د ماشومتوب دغه واقعه را ياده شي ۔ دوي هم پۀ دغه غر څۀ پۀ ډېره منډه ور وختل او لکه زما ئې اخوا دېخوا يا ښکته برہ نۀ کتل خو يوه منډه وه، يو ارمان ؤ، يوه تلوسه وه او يو د مودو خواهش ؤ، دوي هم جوړ زړۀ کښې وئيل چې خو بس دغه 25 م ائيني ترميم دے، د دې منظوري ده او بس د خېرہ بيا د دوي حدونه د اسمان وسعتونه دي ۔ د يو نيم سياسي جماعت او د قبائلي اولس د ځينې برخو ملکان يا هغه خلق چې کوم د سټېټس کو پۀ حق کښې وو د هغوي د مخالفت نه علاوه د اولس يوه لويه برخه، چې سرخېلان ئې طالبعلمان وو، د فاټا انضمام پۀ حق کښې وو۔ يو شمېر تنظيمونه وړاندې راغلي وو او بس روزانه يا دوه ورځې پس به يوہ مظاهره، يو لاريون او يا يو پرېس کانفرنس کېدو او هغې کښې به دغه رقم غوښتنې کېدې چې اېف سي ار دې ختم کړے شي او مونږ ته دې هم د پاکستان د نورو وګړو پۀ شان د وکيل، دليل او اپيل سره سره برابر حقوق، مراعات او دغسې نور سهوليات راکړے شي . دلته يوہ ضمني خبرہ بله مې پۀ زړۀ شوہ چې هغه ورځو کښې د قبائيلي مظاهرينو او يا د بعضې بعضې حکومتي مشرانو له خوا به چې ما ځينې خبرې واورېدې نو کله خندا او کله به ژړا ځکه راغله چې د خېبر پښتونخوا بندوبستي سيمو کښې تر دې چې ما ډېره موده تېرہ کړې وه او ما ته ئې نزدې نزدې ټول حال معلوم ؤ خو دغه خبرې اورېدو سرہ به ما ته داسې محسوسېده چې لکه د قبائلي سيمو نه علاوہ پۀ ټول ملک کښې د پئيو او د شاتو نهرونه بهېږي او بس من و سلويٰ دہ چې د دې ټول اولس سحر او ماښام نصيب کېږي خو بس يو د فاټا خوار اولس دے چې ترې پاتې دے۔ ددې خلکو ارمانونه ځکه هم لوئي وو چې دوي د مودو مودو راهېسې د تور قانون لاندې ژوند تېر کړے ؤ، ډېر کړاوونه ئې ليدلي وو او ډېرې سختې ئې تېرې کړې وې۔ ګناه به يو سړي کوله او سزا به ټول ټبر ته ملاوېده۔

بهرحال چې څۀ هم وو پينځويشتم ترميم منظور کړے شو او دغه علاقې خېبر پښتونخوا کښې ورګډې کړې شوې خو پۀ يو داسې حال کښې او پۀ داسې طريقه چې بعضې بعضې خلقو سرہ دغه تشويش شو چې ‘دغه خلق’ اخر څۀ غواړي ځکه چې د حکومت اخري ورځ وه او هم پۀ دغه ورځ دغه ترميم منظور کړے شو ۔ د چا کۀ خوښه و اوکۀ د چا نه وہ ، کۀ څوک تيار وو او کۀ نه، کۀ څوک پوهه ؤ او کۀ نه، خو دغه ترميم لۀ ئې ووټ ورکړو، خېبر پښتونخوا اسمبلۍ نه بهر د يو سياسي جماعت کارکنان پۀ احتجاج وو، د پوليس سرہ نښتي وو او د اسمبلۍ دننه هم د دغه جماعت منتخب نمائندګانو دې ترميم لۀ ووټ ورکړو۔ نن چې د فاټا اولس حال ته ګورم نو يو ځل بيا حېران شم او پۀ دې سوچ کښې شم چې دوي هم لکه زما حېران ډېر دي او کۀ نه پرېشانه او پښېمانه، ځکه چې اوس د ډېرو اړخونو نه دغه اواز راځي چې د دې موجودہ سسټم نه خو هغه پخوانے نظام ډېر ښۀ ؤ، بعضې بعضې خو دا هم وائي چې بس مونږ لۀ دې هم هغه مقام بيا را کړے شي خو دغه ساده ګانو ته دا احساس نۀ کېږي چې پۀ کومه لارہ دغه 25 م ترميم منظور کړے شوے ؤ دوي سرہ هم د خپلې مرضۍ نظام لپارہ هم دغه يوہ لار دہ، هغه بېله خبرہ دہ کۀ چرې يو طالع ازما راغے او پۀ خپله مرضۍ او پۀ وچ ککړ زور ئې نور نور کارونه وکړل ۔

نن کۀ لۀ باجوړہ تر وزيرستانه او لۀ اېف ار پېښورہ تر اېف ار ډي ائي خانه حالاتو ته مونږ وګورو نو دا د بهترۍ پۀ ځاے ابترۍ مخې ته تلي او لا هم روان دي ۔ څۀ د ترهه ګرو مهرباني او څۀ بيا د هغوي خلاف فوځي عملياتو له کبله دغه ټول وطن هسې هم ګډ وډ شوے ؤ خو ولې پۀ پښتونخوا کښې انضمام نه پس هم دغلته د ودانۍ پۀ ځاے د ورانۍ کارونه روان دي. کله پۀ باجوړ کښې دهماکه او کله وزيرستان، خېبر، کرمه او يا پۀ اورکزو کښې، پۀ دغه سيمو کښې نن هم د حکومت پۀ ځاے يا خو د ‘نامعلوم افراد’ راج ښکاري او يا هم د هغه پخواني اېف سي ار ۔ ټارګټ کلنګ هم د باجوړ او وزيرستان پۀ شان سيمو کښې يو وارې بيا پۀ جوبن کښې دے او خلق پۀ رڼا ورځ پۀ نخښه کېږي او څوک تپوس کولو واله نشته۔ کۀ يو خوا دا حال دے نو بلخوا داسې ښکاري چې تور قانون اېف سي ار اوس هم شتون لري او لا ختم نۀ دے۔ نزدې ورځو کښې د اياز وزير نومې يو تن د کور سنګسارکېدو او سوزولو پۀ حواله د قام د مشرانو فېصله يو لوے مثال دے کوم چې يواځينے نظير بالکل هم نۀ دے بلکې د دې نه وړاندې هم دغه قسمه کارونه شوي وو او د دې پېښې نه پس هم دغسي کارونه وشول. پۀ کال 2017ز کښې ضلع خېبر کښې پۀ مبينه توګه ترهه ګرۍ کښې ککړ د يو تن کور وران کړے شوے ؤ، دې نه يو کال پس پۀ ضلع مومند کښې د يو اجرتي کور مسمار کړے شوے ؤ او د اياز وزير د معاملې نه يو څو ورځې پس پۀ ضلع جنوبي وزيرستان کښې د قتل پۀ تور د يو تن کور لوټې لوټې کړے شو خو د اياز وزير معامله ځانګړې پۀ دې وجې ده چې پښتون قام پرست جماعت عوامي نېشنل پارټي د خپل کارکن پۀ شا ودرېده او د اېف سي ار حامي دغه خلقو ټول ارمانونه ئې پۀ سيند لاھو کړل. پۀ دې حقله د اسفنديار ولي خان او اېمل ولي خان نه تر شاهي خان او سردار حسېن بابک نه تر ثمر هارون بلور بي بي پورې کردارونه د ستائيلو وړ دي۔ دا هم مهمه ده چې د اياز وزير کور د ړنګېدلو نه بچ کېدل وړه نه بلکې يوه لويه تاريخي پېښه ده او د دې ټول کرېډټ صرف او صرف عوامي نېشنل ګوند ته ځي۔ دا هم دلته وئيل مهم دي چې پۀ تېر يو سل او درې څلوېښت کالو کښې دا وړومبے ځل دے چې د جرګې د فېصلې نه باوجود د يو چا کور بچ شو۔ دا چا وکړل؟ دا عوامي نېشنل پارټۍ وکړل، دا اتلسم ائيني ترميم وکړل، دا انضمام وکړل۔ خو افسوس پۀ دغه يوه خبره چې يو څو ورځې پس کوم کار چې د اياز وزير سرہ ونۀ کړے شو هغه د يو بل تن مقدر وګرځولے شو. پۀ کار وہ او پۀ کار دہ چې د ضم ضلعو د هر تن پۀ سر لاس کېښودے شي او د اېف سي ار دغه خونړۍ لوبه پۀ مستقل توګه بندولو لپارہ پاخۀ ګامونه واخستے شي. د ضم اضلاع اولس لۀ هم پۀ کار دي چې خپل پردے، خپل خېر خواه او خپل دښمن وپېژني او د هغو خلقو سرہ پۀ لار روان شي، د هغوي ملاتړ وکړي کوم چې د پخوا نه د پښتون اولس او د پښتنو پۀ خاورہ د امن لپارہ هڅې کوي. دغه خلق څوک دي، چا نه هم پټ نۀ دي. بعضې خلق د اے اېن پي پۀ تېر حکومت کښې د دهماکو او د ترهه ګرۍ پېښو نه سرټکوي خو دا سوچ کله هم نۀ کوي چې د دې خلقو اخر ګناہ څۀ ده او څۀ ده چې نور چا ته دومرہ او کپتاني ټيم ته بالکل هم څۀ ونۀ وئيلے شو او صرف دغه خلق پۀ نخښه کړے شو، اخر ولې؟ زۀ وايم چې پۀ کومه وجه دغه خلق اے اېن پي ته ګوته نيسي هم دغه د دې جماعت يو ډېر لوے کمال او کردار دے ګينې کۀ دوي معاهده کړې وه نو څوک وو چې دوي ته ئې لاس اچولے وے؟ خبرې ډېرې دي خو پۀ آخر کښې دغه يوہ خبرہ کوم کومه چې ما ته پۀ شروع کښې پۀ کار وه خو ځکه مي ونۀ کړه چې دا زما د کلي او زما د ماشومتوب پۀ ځاے د پېښور او زما د هلکوانۍ قيصه ده، زۀ چې کله داسې لږ لږ پۀ ښۀ او بد پوهه شوم نو د خپل نوم يا شناخت ‘ازاد قبائل’ به ما ته څۀ ډېر عجيبه لګېدو ځکه چې ما ته به پۀ يوہ لويه پنجرہ کښې ځان او دغه خپل قام او اولس قېد ښکارہ کېدو او اوس راته داسې ښکاري چې لکه څوک چې مې د دې پنجرې يا د حوالات نه سم سنټرل جېل ته بوځي. اوس را ته خپل قام (پاکستانے) قېدي او خپل وطن يوه لويه قېد خانه ښکاري. خبرې ډېري دي خو اخرہ کښې به دا ووايم چې زمونږ دغه کور، خېبر پښتونخوا، هم يو وخت کښې لکه د سابقه فاټا علاقه غېر وه او د نن نه څه يو سل اتلس، کم و بېش، کاله وړاندې انګرېز فېصله وکړه چې د دې مېن سټريمنګ پۀ کار دے، نو پېرنګے ولګېدو او 30,35 کاله کښې ئې دغه ډهانچه ودروله کومه چې نن پۀ خېبر پښتونخوا کښې د مختلف سرکاري دفترونو او ادارو پۀ شکل کښې پۀ نظر راځي او چې کله دا ھر څۀ تيار شو نو بيا ئې پۀ 1937ز کښې د دې صوبې (صوبه سرحد) باضابطه اعلان وکړو. زمونږ يارانو څۀ وکړل او څۀ کوي، ستاسو د وړاندې دي.

پۀ يو وادۀ کښې مې د تيراه ذخه خېلو يو ملک ګېر کړو، ما ورته وې ملک صاحب دغه سرتاج عزيز وائي چې مونږ پۀ يوه يوه ايجنسۍ (هغه وخت انضمام لا پاتې وو) وګرځېدو او د قام مشرانو سره سره مو د ژوند هرې طبقې سره تعلق لرونکي وګړو نه تپوس کړے او د هغې پۀ رڼا کښې مو دغه سفارشات تيار کړي نو دوي تاسو نه هم تپوس کړے ؤ او که نۀ ھسې ګپ لګوي او دروغ وائي نو هغوي ووئيل چې نۀ. بيا مې ترې تپوس وکړو چې تاسو پۀ دې حقله څۀ وائي، وئيل پرېږده، ما وئيل نه کنه، چې ښۀ ډېر مې تنګ کړو نو ما ته وائي ” د دې خلقو ميثول داسې دو لکه وزہ (بکري) او دا دې سمي ووله داسې دي لکه ګډې نواهاں، وزہ پاس پۀ غرونو خېژي اوګډه مېدانۍ لۀ زور کوي نو دے مو او دے دغه خلقو سره نۀ شي.’ما ورته ووئيل ملک صاحب زمونږ کۀ شي او کۀ نۀ شي خو پرېږدئ ئې نۀ او ورګډوئ خو به يئ. خو حسب عادت ئې ځان غلے او دغه رنګ ئې زما نه ځان خلاص کړو.