Pakhtoon | The Magazine Publishing Since 1928
متعلقه مضامين
مونږ کۀ د شلمې پېړۍ پۀ وړومبنۍ دوه لسیزو کښې د باچا خان باباد سماجي، سیاسي شعور د ارتقاء مزل ته وګورو نو د باچا خان بابا شخصیت د بهر نه وارد شوے او روزول شوے شخصیت نۀ ؤ. باچا خان بابا چې کله پۀ کال ۱۸۹۰ کښې وزېږېدو نو هاغه وخت پېرنګي د ډیورنډ کرښې پۀ شکل کښې پر پښتون افغان وطن چاړۀ راښکلو ته لاسونه مږل، پۀ پښتون افغان وطن د محکومیت ځال راخور ؤ. بابا چې خپل تنکیتوب او زلميتوب کښې پۀ فکري توګه څۀ هم نظر او فکر خپل کړے نو هغه ئې د خپلې خاورې محکومیت نه کشید کړے.
باچا خان بابا بېلا بېلو عالمانو، پوهانو او پېښو نه ئې اغیز اغستے ؤ لکه خپل د مشن سکول استاذ وِګرم نه چې بابا کښې ئې د انسانیت او خدمت جذبه راوپاروله، بابا چې کله د پوځ بهرتۍ وخت کښې د پېرنګي افسر حاکمانه توهین امېز رویه ویني نو بابا ترېنه د غلامۍ ادراک کوي، بابا د پېرنګي ضد پښتنو مبارزینو لکه حاجي صېب ترنګزو حریت پسندي، علمي او دیني احیا تحریک نه رڼا اخلي چې لۀ کبله ئې بابا د شلو کالو عمر کښې پۀ کال ۱۹۱۰ کښې اسلامي مدرسه خپل کلي کښې پرانېزي، بابا د مسلمان اکثریتي ملکونو لکه پۀ لېبیا د اټلي قبضه (۱۹۱۱)، د بالکان جګړه (۱۹۱۲-۱۹۱۳) رقم پېښو نه هم اغېز اخلي لکه بابا به هاغه وخت د مولانا ابوالکلام آزاد ‘الهلال’ اخبار لوستلو او پۀ ‘الهلال’ کښې به باقاعدګۍ سره پۀ دې اړه خبرې کېدې، د عثماني خلیفه پۀ حمایت کښې به مضامین چاپ کېدل چې پۀ نتیجه کښې بابا پېن-اسلامسټ تصور سره اشنا شو، بابا حاجي صېب ترنګزو او پښتنو مبارزینو له لارې د هند پېرنګي ضد دېوبند مذهبي عالمانو لکه مولانا محموالحسن او مولانا عبېدالله سندهي سره اړیکې جوړوي چې ورسره د بابا شخصیت کښې د مزاحمت، حریت جذبه راڅرګندېږي چې بیا هم د هغوي پۀ وېنا پۀ کال ۱۹۱۴ کښې بابا پېرنګي ضد وسله واله مبارزه کولو لپاره د مناسب ځاے پۀ تالاش کښې قبائیلي سیمو ته هم درومي، دې دوران کښې وړومبے نړیوال جنګ (۱۹۱۴-۱۹۱۸) پېل کېږي، افغانستان د داخلي او بهرني بحران سره مخ وي نو دا منصوبه پۀ ځاے پاتې شي، دې وخت کښې پۀ روس کښې بالشوېک انقلاب (۱۹۱۷) هم راځي چې اغېز ئې نه یوازې پۀ هند بلکې پۀ افغانستان هم کېږي چې دلته ورسره ضدِاستعمار مشرانو ته حوصله ملاوېږي، بابا کښې د وطن دوستۍ او ملتپالنې احساس راوستلو کښې د فضل محمود مخفي صېب کردار د ستائیلو وړ دے. بیا پۀ کال ۱۹۱۹ کښې پېرنګے د سیاسي او انقلابي فعالیتونو ځپلو لپاره یو ‘انارشیست او انقلابي جرایمو قانون’ رولټ اېکټ پۀ هند کښې نافذ کوي، د هند سیاسي مبارزین د رولټ اېکټ پرضد د لاریونونو لړۍ پېل کوي چې د احتجاجونو دا لړۍ ‘سرحدي سیمې’ ته هم رارسي ولې چې هاغه وخت جلیانواله باغ پېښه کېږي نو هغوي سره خواخوږي څرګندولو لپاره دلته هم غونډې کېږي چې باچا خان بابا هم پکښې برخه اخلي او هم پۀ دې وخت کښې غازي امان الله خان د درېمې اېنګلو-افغان جګړې (۱۹۱۹) پۀ نتیجه کښې د افغانستان خپلواکي ترلاسه کوي، دې ورځو کښې هندوستان کښې خلافت او وروستو بیاد هجرت تحریک پېل کېږي چې د سیاسي هلو ځلو، افغانستان ته د قافلو کډوالۍ مرکز پېښور ښار ګرځي. باچا خان بابا هم سره د ملګرو افغانستان ته روانېږي، هلته نورو منورینو سره میلاوېږي او لۀ ځانه سره نوي فکرونه، نظریې، او تجربې راوړي او پۀ دې نتیجه رسي چې ”انقلاب د منډې کار نۀ دے …. انقلاب د سړې سینې کار دے، انقلاب عمل او پوهه غواړي، انقلاب عالمان او پوهان غواړي چې د پوهې سره قام وروزي او انقلاب ته ئې اماده کړي.”
باچا خان بابا دې وخت کښې د پښتنو فعالتیا پۀ اړه وائي چې زۀ دولس کاله پۀ ښارونو کښې تعلیم یافته خلکو پسې وګرځېدم خو د دوي نه مایوسه شوم اؤ کلیو ته ووتم نو پۀ څلورو میاشتو کښې زرګونه خلق راسره ملګري شول. د بابا دې خبره کښې کیسه پرته وه ولې چې وړومبے خو شلمې پېړۍ پۀ پېل کښې تعليمي کچه لږه وه او ښار کښې کۀ یو څۀ تعلیم یافته خلک وو نو هغوي د پېرنګي مشینري لپاره د پرزې کردار لوبولو، دوېم چې ښار کښې خال خال د علي ګړهـ یونیورسټۍ یا پنجاب کالجونو نه فارغ مسلمانان او هندوان منورین وو نو هغوي د بېلا بېلو بندېزونو ښکار وو لکه پېښور ښار کښې چې کله پۀ ۱۹۰۴ کښې انډین نېشنل کانګرېس برانچ جوړ شو نو پۀ کال ۱۹۰۷ کښې پۀ دې بندېز ولګول شو او مشران ئې ونیول شو، هغې نه پس بیا چې پۀ لېبیا د اټلي قبضه (۱۹۱۱)، د بالکان جګړه (۱۹۱۲-۱۹۱۳) روانه وه نو دې دوران چې کله پۀ کال ۱۹۱۲ء کښې ال انډیا مسلم لیګ برانچ هم جوړ شو نو مسلم لیګ هم فشار سره مخ شو ولې چې هاغه وخت مسلمانانو لخوا دې جګړو ته د ‘صلېبي جګړو’ رنګ ورکړے شوے ؤ چې دا د عیسایانو، مسلمانانو خلاف سازش دے، پۀ کلو کښې حاجي صېب ترنګزو یو څۀ لږ نفوذ لرلو خو هغوي هم پۀ کال ۱۹۱۵ کښې مومند ته کډه وکړه او مدرسې بندې کړې شوې، نو مجوعي توګه نړیوال جنګ (۱۹۱۴-۱۹۱۸) ترمنځ وخت کښې دلته سیاسي چاپېریال سوړ ؤ، درېم هاغه وخت دلته خلکو دومره تمدني شعور نۀ (Civic Sense) لرلو چې زما حق او فریضه څۀ ده ولې چې پۀ سیاست بندېز ؤ، صحافت دومره ؤ نه او چې څۀ ؤ هغه د سېنسرشپ ښکار ؤ او د خلکو تعلیمي کچه دومره نۀ وه چې هغوي د خپل نظر او فکر، تشکیل، بیان او ترویج کړے وے. پۀ نتیجه کښې سیاسي عمل کلو ته منتقل شو، اوس دلته پوښتنه دا ده چې تعلیم خو پۀ کلو کښې نۀ ؤ نو بیا څنګ دوي د ښار پرنسبت سیاسي توګه دومره زر فعاله شو؟ لامل ئې دا ؤ چې هاغه وخت مجموعي توګه پښتنو کلیواله ژوند ژواک لرلو، پښتانۀ کروندګر (Agrarian) وو، د هغوي اقتصاد ټول په کروندې انحصار لرلو او پېرنګیانو دلته وظیفه خوارۀ، ماجب خوارۀ ‘ملکانو’ او ‘خانانو’ له لارې پۀ وړو زمیندارانو، بزګرو باندې مالیې او عایدات اچولے وو چې له کبله یې پښتانه اقتصادي توګه ځپل شوي وو اود ښار پرنسبت کلو کښې د پښتنو تولنیزې اړیکې توانمندې وې .
باچا خان بابا چې کله پۀ کال ۱۹۲۱ کښې د ‘انجمن اصلاح الافاغنه’ بنسټ ږدي نو مخې ته ئې څو خبرې پرتې دي چې پښتانۀ زمیندارۍ سره تړلي دي، د دوي اقتصاد کروندې سره تړلے او د اقتصادي استحصال ښکار دي، د تعلیم نیشتوالي له کبله پښتانۀ غلطو رواجونو، رسمونو کښې پراتۀ دي، دوېم قبائیلیت چې هغوي ئې منتشر ساتلي وو تر دې پورې چې دلته پښتنو کښې پېرنګي پرضد کومه وسله واله مبارزه هم وه نو هغه هم پۀ ډله بندیو او قبیلو کښې تقسیم وه .
نو باچا خان بابا وغوښتل چې ازاد سکولونه رامنځ ته کړے شي چې تعلیمي نصاب زموږ خپلو لاسونو کښې وي ځکه چې د بابا پۀ دې خبره سرخلاص ؤ چې د علم کنسټرکشن هم یو سیاسي او نظریاتي پروسه ده، علم چې کله تعلیمي ادارو ته راځي نو د علم واګې هغوي لاسونو کښې وي چې څوک پۀ تا سیاسي او اقتصادي توګه ځواکمن وي. باچا خان بابا غوښتل چې پښتانۀ معاصرې نړۍ سره بلد د رورولۍ، قامولۍ جزبې سره سره تنقیدي شعور رابېدار کړي نو نۀ یوازې پښتو ژبه ورته د نصاب ژبه جوړوي بلکه تهېټر، مشاعرو له لارې پښتنو ته د ملتپالنې، یووالي، سولې او پۀ یو شکست و رېخت ښکار چاپیریال کښې د استعمار پرضد ودرېدو پېغام ورکوي .
نن هم کۀ مونږ د ‘ازاد سکولونو’ (باچا خان اېجوکیشنل فاؤنډېشن سکولونو) پۀ شدت سره اړتیا ته وګورو نو پۀ دې وروستیو ورځو کښې د وزیرستان یوې سکول ماشومې زده کوونکې تصویر پۀ ټولنیزو رسنیو د متوسط طبقې-لبرلانو او ډېرو روښانفکره خلکو لخوا خپور شوے ؤ څوک چې پۀ دې خبره قانع دي چې پۀ پخوانۍ قبائیلي سیمو کښې د افراطیت، ترهه ګرۍ، طالب ګرۍ لامل د ښځو تعلیم یا خلکو کښې د تعلیم نیشتوالے دے او تعلیم راتلو سره به دا ټولې ستونزې له منځه لاړې شي. تعلیم ته نۀ یوازې پۀ پښتنه خاوره لومړیتوب ورکړل شي خو پۀ دې باید خبره وکړې شي چې څنګ د بېلا بیلو ټیکنالوژیو، نظریاتي ریاست وسیلو (Ideological State Apparatuses) لکه تعلیم، مذهبي سیاست او میډیا لۀ لارې، د ډسپلن پۀ نامه ریاست خلک ځان ته تابع کوي او اولس خپلې خاورې، وطن پرځاے ریاستي استعماریت ته تابع کېږي چې وروسته بیا هم دا خلک د ریاست استعماري پروسې لپاره د یو فعاله اېجنټ کردار لوبوي او د دوي یواځينے هدف غېرسیاسي واقعیت رامنځ ته کول وي چې د اولس سیاسي ارتقاء مزل پرې وکړي، اجتماعي توګه دوي د بېګانګۍ ښکار کړي. دا خبره یوازې تر پښتنه سیمه پورې نۀ ده تړلې بلکه موږ پۀ خپله تېرو ټاکنو کښې ولیدل چې څنګ هاغه طبقه چې موږ ورته د ‘قام مستقبل’، د ‘ملک مستقبل’ وایو، هاغه تش پۀ نامه تعلیم یافته زیاتره ځوانان د پاکستان تحریک انصاف انتخابي کمپېن مخکښان وو چې نن موږ د تعلیم یافته ځوانانو ‘تبدیلي’ د فاشسټ، نعره باز حکمرانۍ پۀ بڼه کښې وینو. موږ ته پکار دي چې کله هم قام ته د تعلیم ورکولو خبره کوو نو باید د (NGO-ised)، نیو-لبرل تعلیم، ریاست رسمي تعلیم او د باچا خان بابا د ازاد ښوونځیو تعلیم ترمینځ توپير پۀ نظر کښې وساتو ..
بیا هاغه وخت پښتانۀ پېرنګي لخوا غټو خانانو، ملکانو له لارې مالیې، عایداتو اخستلو مد کښې د استحصال ښکار وو نو باچا خان بابا به نۀ یوازې پښتانۀ پېرنګي ضد مبارزې ته هڅول چې خاوره زموږ ده او واکدار ئې پیرنګې دې نو بل اړخ ته پښتنو خپله هم تجارتونو ته پام نۀ ؤ، پښتنو به پۀ خپله تاجرانو ته د تضحیک پۀ توګه ‘بنیا’ وئیل نو باچا خان بابا کر کروندو نه علاوه پښتانۀ د هنرونو پۀ ارزښت خبر کړل، باچا خان بابا خپل کلي کښې منډۍ خلاصه کړه،د خامتا جامې اچول ئې پېل کړل، دې سره سره ئې ازاد سکولونو کښې ماشومانو ته درزي توب، موچي توب، ترکاڼي، دستکارۍ هنرونه ماشومانو ته د نصاب برخه کړل .
کۀ د اقتصاد خبرې ته مونږ نن پۀ تناظر کښې وګورو نو زموږ زیاتره ملګري په ډیر پېغورژنه لهجه کښې دا خبره کوي چې اوس عوامي نېشنل ګوند د باچا خان بابا لار پرېښودې ده، اوس ئې سیاست اولسي نۀ دے پاتې شوے خو دوي چې کله دا خبره کوي نو ټولنیز بدلونونه نظرانداز کړي لکه څنګه چې موږ ذکر وکړو چې مخکښې پښتانۀ کروندګر وو نو سیاست کلو پورې تړلے ؤ خو کۀ اوس موږ تاریخي تناظر کښې دې پوښتنې ته وګورو نو پۀ پوسټ-کلونیل ریاست پاکستان کښې ملتپاله سیاست ته چې کوم یو غټ زیان ورسېدو هغه د پښتنو روزګار پسې کلو نه ښارونو ته کډوالي وه چې د پښتنو شراکت احساس، اجتماعیت احساس ورسره ټوټې ټوټې شو. د پاکستان جوړېدو وړومبيو دوه لسیزو کښې یو نیم (1.5) ملین پښتانۀ سرکاري نوکرو، تعمیراتي او ټرانسپورټ کارونو برخه کښې روزګار پسې ښاري مرکزونو ته کډوال شو. دا داخلي ښاري کډوالتوب کال ۱۹۷۵ نه تر ۱۹۸۵ وخت کښې نور هم پراخ شو چې کله بهټو او ضیاء دور کښې پښتانۀ خلیج هېوادونو ته کاروبارونه، مزدوریانې کولو لپاره وهڅول شو او ولېږل شو، پاکستان دې عمل کښې نۀ یوازې اقتصادي ګټه ليده بلکې پاکستان لېدل چې دې کار سره به نۀ یوازې ‘نظریه پاکستان’ سره پۀ مطابقت کښې منځني ختیځ (Middle East) سره کلتوري او تاریخي اړیکې پیاوړې شي بلکې هلته نه به مذهبي فکرونه هم درامد شي چې دلته به ورسره بیا ملتپاله سیاست وځپل شي. د ۱۹۸۰ لسیزې پۀ پاې کلونو کښې خلیج هیوادونو ته د پښتنو کډوالو شمېر ۱۲ لکهو ته رسیدلې وه او هم دا وخت ؤ چې مجموعي توګه پښتنو اقتصاد د کلو کروندو نه ښار ته لاړو. د کلو حجرو ځاے د ښار وړو وړو بېټهکونو ونېولو چې ورسره پښتنو ټولنیز، کلتوري اړیکې کمزورې شوے، د پښتنو ټولنیز (Egalitarian) انتظام ګډوډ شو او اوس مشري د پېسو بنیاد کېدل شروع شوه چې چا سره څومره پېسې ډیرې وي د هغې مطابقت سره د هغه مرتبه وټاکل شوا یعنې بازار (Market) د پښتنو خپلمنځي ټولنیزې اړیکې ډکټېټ کول شروع کړې، پښتنو د خاورې سره تړون وبائيللو نو د خپلواکۍ او خپلوۍ احساس ئې هم وبائیللو، ښاري نوي پښتون لپاره اوس د کلي ځمکو، پټو او خپلې خاورې ارزښت دومره نۀ ؤ پاتې شوے. لکه څنګه چې کلونیل دور کښې سیاست کلیوال طبقه پورې تړلے ؤ نو اوس سیاست کلو نه ښار ته منتقل شوے او نن وخت کښې ملتپاله سیاست ژوندي ساتلو لپاره د کاروباریانو، تاجرانو، پروفېشنل کلاس وکیلانو، ډاکټرانو، استاذانو او متوسطې طبقې سره مزل کول دي، د خاورې د اختیار خبره کول دي، پۀ سیندونو د اولس اختیار خبره کول دي، پۀ خپله خاوره د جنګ اقتصاد غندل دي، د روزګار خبره کول دي، او د افغانستان سره تجارتي لارې خلاصول اړین دي .
بله خبره چې نن سبا زموږ ځنې ‘خېرخواهان’ د عوامي نېشنل ګوند سره بغض پربنیاد باچا خان بابا او ‘انجمن اصلاح الافاغنه’ کردار اېن جي او زده کول غواړي، هغوي خپلې تنګ نظرۍ پربنیاد باچا خان بابا نه عبدالستار ایدهي جوړول غواړي چې باچا خان بابا خو سیاسي نۀ بلکه یو سماجي مشر ؤ او فلاحي کارونه ئې کول او هم دا خبره دوهم وار فعال شوې ‘خدائي خدمتګار تنظیم’ پۀ اړه هم کوي خو پوښتنه دا جوړېږي چې باچا خان بابا وخت کښې خو نور هم فلاحي تنظیمونه وو چې هغې کښې پېرنګیانو پۀ خپله هم برخه لرله او د خېر ښېګړې کارونه به ئې کول لکه د باچا خان بابا اېډورډ مشن سکول خپل هېډماسټر وِګرم او د هغۀ ډاکټر ورور چې هغوي به خپلې تنخواګانې وظیفې پۀ توګه پۀ بې وزلو ماشومانو باندې لګولې نو بیا پېرنګیانو له باچا خان بابا اصلاحي تحریک ‘انجمن اصلاح الافاغنه’ نه دومره ډار ولې درلوده چې باچا خان بابا ئې د تحریک جوړولو شپږ میاشتو پس ونیولو او درېو کالو لپاره ئې بندي کړو. حقیقت دا دے چې باچا خان بابا ټوټې ټوټې پښتنو اصلاح کوله خو د اصلاح بنسټ ئې پر قامي، ملي سیاست اډانه ؤ. باچا خان بابا افغاني ټولنې اصلاحي تحریک لۀ لارې اجتماعي توګه خپل کارونه خپله کولو سره پښتنو کښې د افغانیت روح پوکولے ؤ چې پیرنګے ترېنه وارخطا ؤ.
لۀ ‘انجمن اصلاح الافاغنه’ نه راواخله تر ‘عوامي نېشنل ګوند’ پورې دا ټول سل کلن مزل د ارتقاء مزل دے، خپل قامي ملي مرام لپاره د بېلا بېلو تجربو مزل دے، وخت او زمانې سره اوږه پۀ اوږه تلو مزل دے او کۀ وخت سره مو مزل و نۀ کړو نو کېدے شي چې د لارې رېږونه شو.