د دیارلس کلنې پېغلوکې  “ان فرنک” ډایري – ډاکټر سميع الدين ارمان

متعلقه مضامين

پۀ پښتو کښې لیک ولې ضروري دے؟ – سمیع الدین ارمان

د قامي ګوندونو او قامي هويت د بيانيو د سالارانو او پلويانو د کولو تر ټولو زيات غوښتونکے کار، يوه تنقيدي تجزيه – سميع الدين ارمان

کرونا وائرس تمامي نړۍ د پاره د بدلون يوه پېلامه ده – سميع الدين ارمان

ان فرنک چې پوره نوم ئې  (Annelies Marie Frank) دے پۀ کال نولس سوه او نهویشتم کښې د جرمني پۀ فرېنکفرټ ښار کښې د اټو فرنک او اېډت کره وزېږدله. دا یو یهودي ټبر ؤ چې ورستیو کښې د اېمسټرډېم پۀ ښار کښې ئې ژوند کولو. دوي متشدد یهودیان نۀ ول ځکه پۀ یو داسې علاقه کښې وسېدل چې نور غېر یهود هم ورپۀ کښې اباد ول او دوي د غېر یهودو سره هم راشه درشه درلودل. د ان فرنک یوه مشره خور وه او د هغې نامه مارګټ وه. دا یو وسیع النظره خاندان ؤ. د کتابونو سره ئې یوه پخه رشته وه. کتابتونو ته به هم ډېر تلل راتلل او پۀ کور کښې هم ورسره د کتابونو یوه غوره ذخیره خوندي وه. پۀ کال نولس سوه او څلوېښتم د مۍ پۀ میاشت کښې جرمني پۀ نیدرلېنډ یلغار وکړو. او د یهودي ټبرونو ژوند پۀ قیامت بدل شو. دوي باندې سختې پابندیانې وې. یو خاص قسمه داسې جامې به ئې اغوستل لازمی وو چې ورپۀ کښې به زیړه نخښه د پېژنګلو لپاره پۀ سینه یا شا لګېدلې وه. محض د ماسپښین د درې بحو نه تر پنځۀ بجو د دوي سودا سلف اخیستل روا وو. د دوي ماشومانو لپاره بېل ښوونځي ول. دوي ته پۀ بس/موتر/ټرام کښې د سفر لپاره اجازه نۀ وه. حکومت یهود نیول د پنځلس کالو نه واړۀ هلکان جینکۍ او هغه سړي چې کارروزګار/خدمتونه نۀ شي کولے ئې پۀ ګېسونو سوځول! د دوي خپل جېلونه وو چې کنسنټرېشن کېمپونه به ئې ورته وئیل. ګسټاپو د دوي یو جاسوسي لښکر ؤ چې یهودیان به ئې یو یو رانیول او دغه کېمپونه ئې ترې ډکول. د کال نولس سوه او درې دېرشم نه تر د کال نولس سوه او نهۀ دېرشم پورې د فرنک یهودو درې لاکهه ټبرونه د جرمني نه مهاجر شوي وو! د ان فرنک پلار پۀ اېمسټرډېم کښې د مربې/اچارونو یوه کمپني چلوله. دۀ سره د شمار څو بااعتماده ملګري وو. کله چې حالات ډېر زیات خراب شو نو اټو فرنک امریکا ته هجرت لپاره هلې ځلې وکړې خو دا پۀ کار رانغلې! دوي یو وخت مجبور شو چې سره د خاندانه پناه واخلي کۀ داسې ونۀ کړي نو یلغلګرو پۀ کېمپونو کښې بې وژلو نۀ پرېښودل! اټو فرنک چې کوم ځاے کار کولو، چرته چې د کمپنۍ یو غټ ګودام هم ؤ، کښې یو پټ داسې کور چې د بهر نه کور نه مالومېدو کښې پۀ پناه اغستو مجبور شو. دغه پټځاے کښې دوي سره د نور خانداني ملګرو د فامیله قریباً دوه کلونه تېر کړي وو! او اخر کار بیا د اګست پۀ څلورمه نېټه د کال نولس سوه او څلور څلوېښتم پۀ یو مرګوني سحر دوي ونیول شول! څو میاشتې پۀ کېمپونو کښې زندانی وو، ورستو ئې زنانه او سړي بېل بېل جېل ته واستول. دا رنګ د ان فرنک پلار د دوي نه بېل کړے شو. څو میاشتې پس پۀ کېمپونو کښې وبا ګډه شوه، ان فرنک، او خور مور ئې پۀ وبا مړۀ شول! نور هغه اتۀ کسان چې د دوي سره پناه ګزین وو پۀ کلونو جېلونو کښې زندانی وو څۀ پۀ خپله او څۀ د نازیانو پۀ ظلمونو ووژل شو! پۀ دوي کښې اټو فرنک تر ډېره، تقریباً درې درې نیمې لسیزې ژوندے پاتې شو.

        جنګونه د اقتدار/دولت/طاقت/ریاست یو داسې مستقل عمل پاتې دے چې د شرم پۀ ځاے پرې قهرمانان تر اوسه ناز او ویاړ کوي. دې عمل کښې تر ټولو زیات غېر جنګجو اولس او پۀ دوي کښې زنانه او ماشومان تر ټولو زیاتې قربانۍ ورکوي خو د جنګ وروسته دوي یاد هم نۀ وي! پۀ نزدې ماضي کښې د جنګځپلو نفسیات/روحیه یو ځان له مېدان علم جوړ شوے دے. د پوسټ وار ټراما پۀ ساحه کښې متعددې تیوریانې تشکیل شوې دي او دغه مېدان د جنګ ځپلیو د دردونو او اهونو یون پۀ ګوته کوي.

ان فرنک چې کله د دیارلس کلونو شوه نو د زېږون خوشالیو کښې ورته د نورو ډالیو سره سره یو ډایري هم ډالۍ شوه. دا پۀ دې ډېره ګرانه وه. ان فرنک ډچ ژبه وئیله، ورستو ئې فرانسیسي او انګرېزي هم ترخپله وسه زده کړې وه! کله چې دوي پۀ پټځاے کښې پناه واغسته نو ان فرنک ډایري لیکل پېل کړل. دې پۀ اول کښې د سکول د ملګرو یادداشتونه او د اېمسټرډېم د څلور کلونو پۀ باب له څۀ لیکونه خوندي کړل او وورستو ئې خپله ډایري/یوه ایډیل ملګرې د “کېټی” پۀ نوم خپله مستقل همرازه/همزاده کردار کړو.

ان فرنک پۀ ځان او خپل چاپېریال دقیق غور کولو. د مور پلار او خور نه دا بېخي جدا وه. پلار ورته ډېر ګران ؤ او د مور نه ډېره بدظنه وه! بلکې مور ئې پۀ یاداشتونو کښې سخته غندلې ده. خور ئې انتهایي سلیقه منه او شریفه وه. د کار هم مړنۍ وه. ان فرنک پۀ ځان کښې پۀ یو وخت دوه تشخصات مدرک کول. یو دروني او باطني او بل ظاهري او خارجي! دا تشخصات دې پۀ یاداشتونو کښې د کېټي سره بېل بېل متعارف کړي دي. دې غوښتل زۀ لیکواله جوړه شم! زما کیسه تر ټولې نړۍ ورسي! کۀ داسې نۀ وشي نو چې ژورنالسټه شي، ګنی نو د یو اخبار یا مجلې مدیره شي! خو د دې تر څنګ د دې یو تشخص د دې لیکونه انتهایي نجي بلل او هېچا ته ئې د دې د لوست اجازه نۀ ورکوله!

ان فرنک د سکول نه راواخله تر د پټځاے د ژوند د اخري څلیریشتمې میاشتې پورې د خپل مافي الضمیر یو معصوم/بېباکه/سپېځلي واړه عبوري مراحل پۀ زړۀ راښکونکي انداز خوندي کړي دي. پۀ خپل څلورم یادداشت کښې ئې زۀ دې جملې ترډېره پۀ غېږ کښې کلک ونیولم چې “د سپینو پاڼو سینې د انسانانو د سینو نه ډېرې پراخه دي” د هغې پۀ جسم/فکر/عادتونو کښې کوم بدلون راځي؟ څنګه راځي؟ دغه بدلونونه پۀ خپلې خور او نورو پناه ګزین کور والاو خصوصاً مور پلار او خور او ورسره ورسره پیټر او د هغۀ مور پلار چې د دوي سره پۀ یو کور کوټه کښې مېشتۀ وو کښې څنګه ظهور کوي؟ جنسی موضوعات، ضرورتونه او د خپل بلوغ قیصه کوي، د سړو او ښځو د حرمتونو پۀ باب له اظهار کوي. مینه محبت او مصاحبت کښې فرق راسپړي، ضرورت مجبوري او د دې د مینې شره د نسبت او تړون حقایق پۀ ګوته کوي. هغه د هغې بوسې پۀ شا محرک څۀ نور څۀ بیانوي کوم چې بغېر د کوم دقت نه خلک د مینې یا هوس پدیده بولي! د پیټر سره شوې مکالمې پۀ یو داسې اسلوب بیانوي چې د پیټر د تشخص سپېځلتیا/اصلي صورت پکښې لکه د لمر روښانه وي. دا کۀ د بیان د جوړښت کمال ترې وباسو نو عموماً سماج او ژبه داسې موضوعاتو کښې د ویونکي رسا تشخص پاک نۀ شي ساتلے! دا پۀ مېنځ مېنځ کښې د رېډیو/اخباراتو/چاپېریال پۀ صورتحال یوه تبصره هم مخ پۀ وړاندې بیایي! دې قسمه بحث کښې یو ناشنا معصومه ژورتیا او د جنګ ځپلیو بې وسي او د مقتدره بې حسي د یو ناعادي ماشوم چې نۀ لیکوال دے، نۀ سیاست مدار دے، نۀ تخليقکار دے، نۀ کوم فنکار دے بلکې یو عمومي اولسي غږ دے! خو پۀ دقیقه مانا پۀ یادو ټولګیو یو زورور طنز دے.

پۀ پنځلس کلونو کښې د عمر د مدار پۀ هره زاویه یو حساس اظهار د رنګونو اتڼ برپا کړے دے، ورپۀ کښې د درون/بېرون، وګړي/ټولنیز او طبعیاتي/مابعدالطبعیاتی اړخونو یو پېچلې منضبط حرکت پۀ دوام کښې وسي. مایوسي پۀ امېد او امېد پۀ مایوسۍ څنګه بدلیږي؟ د دواړو د جواز خواږۀ څۀ وي؟ د تفریق او انجذاب د کېفیتونو تنوع څۀ وي؛ دا سوالونه پۀ یو شرح صدر سره اېډرس کیږي خو ؤرکېږي نه یو جدلیاتي دوام پۀ ګوته کوي.

کله چې اټو فرنک ته پته ولګي چې لوڼه او ښځه ئې وفات شوې دي نو سخت دردمن شو خو د ان فرنک ډایري او څۀ نوټس ورته امانت ملاو شو. اټو فرنک دغه لیکونه مورخې Annie Romein-Verschoor, ته حواله کړل. د هغې خاوند د دې به باب له یو مضمون ولیکو او دا رنګ د دې  ډایري چاپ ته زمینه برابره شوه. د ان فرنک د مرګ نه محض دوه کاله بس د هندوستان د وېش پۀ کال نولس سوه او اووۀ څلوېښتم کښې دغه ډایري پۀ نېدرلېنډ کښې د Het Achterhuis (The Annex) پۀ نو چاپ شوه. پۀ جرمني او فرانس کښې محض درې کاله کښې د دې ډایري پنځۀ ايډیشنه چاپ شو. پۀ برطانیه کښې دوه کاله پس و پېش نه پس نولس سوه او دوه پنځوسم کښې پۀ اعتراف ومانځلې شوه او چاپ شوه. هم پۀ دغه کال امریکا کښې هم دا یادداشتونه د the diary of a young girl پۀ نوم چاپ شو. یو کال پس نورلس سوه او درې پنځوسم کښې پۀ جاپان کښې د دې د اولني ایډیشن یو لاک نسخې خرڅې شوې. دا ډایري پۀ امریکا کښې د نصاب برخه جوړه شوه. د دې کتاب ژباړې د نړۍ پۀ اویا غټو ژبو کښې وشوې! پۀ کال دوه زره یویشتم کښې صفیه وردګ دغه نسخه پۀ پښتو هم ژباړلې ده او د اکسوس کابل له خوا “د یوې ځوانې نجلۍ خاطرې” پۀ نوم چاپ شوې. دا درې سوه اتۀ پنځوس مخونه دي محض د ژباړه کونکې د یوې پاڼې یاداشت نه علاوه ټول د ان فرنک متن دے. د څو کلونه وړاندې یو شماریاتي تحقیق مطابق د دې کتاب پنځۀ دېرش ملیونه نسخې پلورل شوې دي. او دا کتاب د نړۍ د دوېم زیات پلورل شویو کتابونو پۀ صف کښې اېښودے شوے دے. دا یاداشتونه پۀ یو وخت د سوانح، تاریخي، ناولیایي، او ادبي متن هغه بارسوخه ګواهي ده چې محض یو څوارلس کلنې ماشومې تر تکمیله رسولې ده! د انټيسېمټزم مسلک لیکوالانو او نقادانو دا د یهودو پۀ پروپېنګنډه   ثابتولو کښې لیکونه/عدالتي مقدمې وکړې خو ټول ناکام شول. عن تر دې چې د ان فرنک د وجود نه انکار وشو چې دا افسانوي کردار دے! کۀ داسې نۀ وي بیا د دې د ژوند لیک لیکواله د دې د شتون ګواهي راوړي! دا اقدام هم تر سره شو او هغه پولیس چې د اټو فرنک خاندان ئې ګرفتار کړے ؤ ګواهی ورکړه. وروستو د دې د ډایري د کاغذ، سیاهي او لیک د انداز ساینسي ټسټونه وشول او د دې ریښتینولي ثابته شوه. ورستیو کښې د نیدرلېنډ عدالت د دې ډایري پۀ ریښتیولۍ سوال پورته کونکیو باندې مستقبل کښې جرمانه اعلان کړه ځکه چې د دې متن او ماتن شتون او ریښتیا بار بار ثابت شوي وو او نور پۀ دې باب له بحث د عدالت او لیکوالو لوستوالو وخت بربادول وو!  پۀ نورلس سوه او شپېتم کښې د ان فرنک هاوس پۀ نوم یو هغه یاد بلډنګ/عمارت د ان فرنک پلار او عوامو یو اولسي قامي ورثه جوړه کړه. پۀ اېمسټرډېم کښې د ان فرنک مجسمه نصب کړې شوه او ورستو د دې نوم یو فاونډېشن هم جوړ شو. اټو فرنک د ژوند تر اخري سا پورې د خپلې لور د لیکونو د چاپولو او خوندی کولو سره وفا وکړه. او دا وفا د دۀ پۀ اند د ان فرنک د هغه سپېځلي تشخص برکت ؤ چې دې ورسره د دغه یاداشتونو د لوست نه پس متعارف شو! هغه لیکي چې دا خو یو الهام دے چې زۀ ئې محسوسوم او حېران یم دا الهام زما پر کوچنۍ لورکۍ شوے دے! دا خبره پۀ خپل ځاے رسا ده چې د هولوکاسټ رېممبرنس محرکاتو دې ډایري ته یو اهمیت وربخښلے دے. سیاسي محرکات هم لري. خو دې یاداشتونو کښې هم کمال ادبیت نغښتے دے. نېلسن منډېلا غوندې ستر مبارز د دغه یاداشتونو حواله ورکوي او د نړۍ ستر او معتبر نقادان ورته خراج تحسین وړاندې کوي. د دغه ډایري او د دې د لیکوالې پۀ اړه انګرېزي، ډچ، جرمن، فرانسیسي او نورو څو ژبو کښې ډرامې/فلمونه/دستاویزي پروګرامونه خوندي شوي دي. د دې پۀ نوم امریکا/برطانیه/جرمني/نیدرلینډ کښې تحقیقي مرکزونه قایم دي. پۀ اروپا، امریکا او یروشلم کښې د دې پۀ نوم پارکونه او څلورلارې مختص شوي دي.

نوټ: د دې مضمون ماخذات د ان فرنک سوانح او دغه یاد د یاداشتونو کتاب سره سره د ان فرنک هاوس هغه وېب پاڼه ده چې د دې د فاونډېشن تعلیمی او تحقیقی کارونو ته دوام ورکوي.

1.https://www.annefrank.org/en/anne-frank/the-timeline/

2.https://www.annefrank.com/