د غني خان وجدان او ايډيمونسټکزم – فېصل فاران

متعلقه مضامين

د خداے محبوبيت: ملائيت سره د غني خان يو بنيادي اختلاف – فېصل فاران

ادب او زماني غوښتنې – فېصل فاران

لټون او تپاس د غني ارټ؛ بنيادي نکته – فېصل فاران

د بنيادم د ذهن رغښت قدرتي داسې دے چې دايو لټونوال خاصيت لري؛ بنيادم چې خواوشا، مخکې وروستو ګوري، ويني نو دۀ کښې تلوسه او د تلوسې سره پوښتنه پېدا کېږي. دبنيادم دغه ذهني لټونواله خاصيت ته يو خوا د ادم ع او بلخوا د ابراهيم ع واقعاتو تمثيلو کښې اشاره شوې ده . عن تردې چې ابراهيم ع د سوچ و فکردې پرمختګ کښې زهره، سپوږمۍ او لمر باندې ګمانونه کول، بيا دا مسترد کول چې دا ټول د علت معلول دننه راځي او يو رب بايد خپله علت و معلول د ولقې نه بهر او مادي قوانين نه ماورا وي. دغه شان د ربوبيت حواله باندې توحيد ته رسېدو نه پس بيا د قربانۍ زړه طريقه باندې خپل زوے حلالولو ته تيارول داځکه چې د بعل (نمر) او زهره (اشتار) دغه منونکو به ماشومان دېوتا ګانو ته ښندن کول خو بيا د قربانۍ دا زوړ دود هم بدلول داهرڅۀ د ابراهيم ع پۀ عقل وخرد دلالت کوي او هم دغه عقليت خاصيت دے. خېر نن سبا خو مسلمانانو عقل وخرد مکمل يو قسم شېطاني خاصه او ابليسي تلوسه ګرځولې ده خو دا د شېطان نه د بلکې ادم ع خاصه ده. د شېطان خاصه کبرژن وياړ نه راوتې قياس ده. شاه ولي الله رح هم دې لړۍ کښې دعقل او وحي سرچينه دا ځکه يوه ښائي چې هغه پۀ دې رسېدلے ؤ چې عقل و خرد د ادم خاصه او د پېغمبرۍ لازمه ده او نبوت د دغه حکمت نه بغېر نۀ وي.

کله چې مسلسل يو موضوع باندې بنيادم د غور فکرنه کاراخلي، د هغۀ ذهن د معمول د ذهن نه بدل بلکې پرمختګ کښې لاړشي او د دې موضوع نوي نوي اړخونه پرې څرګندېږي؛ تاسو ټولو لويو پنځونکيو فنکارانو، فلاسفرانو او ليکوالانو ته وګورئ نو دغه خاصيت به لري چې لټونوال ذهنيت به ئې بېخي فعال وي، يو ډول بېل بدل او د ټولنې دفرسوده اعتقاداتو پۀ ضد به ياغيان انقلابيان وي او د موجود د بدلون کوششونه به کوي او مخالف به ئې لکه دشېطانانو پۀ زړه او مروجه طريقه باندې شخوند وهي او دفرسوده جعلي او منجمد افکارو دتقدس جنګ به کوي . لټون او لټنه عقل و خرد سره پۀ وجدان هم کېږي بلکې وجدان هم د عقل پټ اړخ هنري برګسان ګڼي يعنې هغه هم د شاه ولي الله محدث دهلوي غوندې نتيجه ته رسيدلې وه.

هم دغه حوالې عقل و وجدان سره سم دبنيادم دننه دوه اساسي خاصيتونه دي کوم چې نورو مخلوقاتو کښې نشته؛ يو د سوچ و فکر (تهنکنګ) او بل د د ذهني تلذذ ( ايټيمانيا )؛ دا دواړه خاصيتونه دبنيادم د ادميت نوغي سره تړلي ټاکلي دي يعنې د قدرت لۀ اړخه پۀ توګه د ادم بنيادم ته يو ډول نوغي اختصاص دے، پۀ دغو خاصيتونو باندې هغه د بصيرت پورې پۀ اسانه رسېدے شي. اوس چې مونږ وګورو نو د سوچ خاصيت هغه دے چې د فلسفې بنياد خو دې هم خو ورسره د بنيادم د خپل وجود بنياد هم دے دغه سوچ بنيادم ته د ذات شعور ورکوي کوم چې نورو مخلوقاتو کښې نشته، هلته شعور محض د جبلت ترحده پورې محدود وي يعنې خوراک څښاک، ژغورنه. جنس ـــ هم دغسې د خوند رنګ د شعور خبره ده، نو دا تلذذ هم بدني نه ذهني دے، خوښي عامو معنو کښې د ژوند د معمول خوشالۍ تجربې ته وائي خو ايټېمانيا د خوښي حواله باندې د ذهن دغه دمعمول کېفيت نۀ دے، دا يو د خوښي معروضي هدف سره تړلے وي چې ژوند کښې ښۀ والے او خوندراټوکوي . د غني خان شاعري کښې دغه موخه چې ورسره دا خوښي تړلې ده د خدائي لټون او دې لټون کښې هغه د يو تلوسه لرونکي مئين خوند اخلي او دې خوند کښې شدت دپاره هغه يو خارجي حريف د ملا کردار هم پۀ نخښه کوي چې هغه د دې لټون سخت مخالف دے.

علم سپین روښان مشال دے

خو پرې نۀ شې لېدے ستوري

ارسطو فلاسفي کښې اېټيمنزم (eudemonism)تر ټولو لوړه انساني هڅه ده چې هغه ئې ترسره کولې شي. اېټيمنزم ديوناني نه اخستې شوې اصطلاح ده؛ خوشالي يا هېپينس ته وئيل شي خو دا د خوښۍ عام تصور نۀ دے، دا يو داسې موضوعي کېفيت دے چې خود اګهي، ځان پېژندنې او حقيقيت سره تړون لري، ځکه دا د خوښي کېفيت نه وتې لويه مفکوره ده چې د تفلسف سره اشنا ذهنونه ورسره بلد وي، داايټيمونزم شپږ توکي پوهان داسې څرګندوي:

د خود احتسابۍ رويه

د ذات تشخص

دژوند موخه، مرام پېژندنه

يو اختصاص ترلاسه کوه

مثبتي تعلقداري جوړوه

دنفسياتو لۀ رويه خوښي دوه قسمه بيانولے شي، دا دواړه د فلسفې پۀ توګه هيليني دور سره تعلق لري

1. هيډ نېزم
2. ېټمېنزم

هېډنزم خوښي ارام ـ تلذذ ــ خوند اخستلو سره تړي ولي ايټمېنزم خوښي د بنيادم د هدفي هڅو سره تړي چې د يو کس دپاره بامعني وي مطلب داچې ممکنه ده بل کس دپاره د هدفي هڅې د ارزښت وړ نۀ وي مطلب ايټمېنزم يو ذاتي متشخص ذهني لذت وي، دانسائيکلو پيډيا برتانيکا له مخه دا داسې بيانيږي:

Eudemonic well-being refers to the subjective experiences associated with eudemonia or living a life of virtue in pursuit of human excellence. The phenomenological experiences derived from such living include self-actualization, personal expressiveness, and vitality.

جمالياتي حسيت ځناور هم د جبلت د غوښتنو لۀ مخه خامخا به لري خو دا حسيت د ادراک او پوهې ترحده نۀ وي . بنيادم يواځينې مخلوق دے چې د خوند رنګ د حسيت نه تر ادارک او د دې ادراک نه د جمالياتي فنونو پورې فکري تګ ئې کړے، دغه جمالياتي ادراک پۀ تخليقکارانو کښې بيا زيات څۀ چې بې کچه زيات وي کوم ته چې غني خان داسې اشاره کوي چې ” —- شاعر دخپل ماحول غلام وي، دا يو بې څرمنې مخلوق دے کۀ پوټې دازغي څوکه دې وروړه نو پۀ چغو ځان وژني اوکۀ پوټې ارام ورشي نوخوشالۍ نه بې هوشه کېږي — “

اوس دې تناظر کښې کۀ وګورو نو د بنيادم اختراعات هم پۀ دوه برخو کښې وېشل کېږي؛ يو هغه هنرونه چې پکښې سوچ وفکر د عقليت پر بنياد وي چې پکښې سائنس او فلسفه دواړه راځي، بل فنون چې ورته مونږ لطيف فنون يا زېبا هنرونه وايو نو دا شاعري هم يو لطيف فن دے ارومرو به دا خپل اساس کوم چې خوند رنګ او لذت دے خوندي ساتي او کۀ نه دا اساس خوندي نۀ ساتي نو بيا به دا يو بيان نامه يا صرف منظوم کلام خو وي خو شاعري به نۀ وي او منظوم کلام رياضي، حياتيات، کېميا هرڅۀ کېدے شي لکه تاسو کۀ چرته پام وکړئ نو پهاړې هم منظومې وي خو دغه “اک دونه دو” ، “دو دونه چار”شاعري نۀ وي . پۀ دې حواله زۀ وايم چې غني خان اول شاعردے او بيا فلسفي دے او فلسفي دې معنو کښې نۀ دے چې فلسفه ئې منظومه کړې، کۀ داسې وه بيا به هم شاعر نۀ ؤ، ناظم به ؤ لکه چې څنګه د سرعلامه اقبال زياتره کلام شاعري نۀ ده، نظم يا منظوم کلام دے . غني خان د شاعر او لوے تخليقکار پۀ حېث پۀ واضحه توګه باندې د ذهني تلذذ نه کار اخلي او هم دغه اختصاص باندې هغه يوخوا کۀ تخليق کوي نو بلخوا پرې خداے ته رسېدل غواړي؛ ملا جان سره د هغۀ د کشالې يوه وجه دا هم ده چې ملا خداے منطق علم الکلام او وچ کلک مذهب شريعيت کښې کتل غواړي،دکومې متعلق چې سرعلامه اقبال هم ردکښې وائي . . .

تصوف تمدن شريعت کلام ــــ بتان عجم کي پجاري تمام

منطق علم الکلام وغېره دا ترڅۀ حده د تفکر اختصاص استعمالولو پۀ لړ کښې ضروري دي خو انتهائي فرسوده او نقل درنقل ترحده ،ځکه غني خان خووائي چې . . .

ما پۀ ګل کښ وموند تۀ ئې نۀ مومې کتاب کښې

اے ملا ستا نيم کتاب مې واورېدو رباب کښې

ستا پګړۍ د عقل زما تاج د لېونتوب پۀ سر

تۀ ئې پۀ غاړه ژاړې زۀ غوټې وهم درياب کښې

دې جهان کښ موړ نۀ شوې د هغه ځاے نه خداے خبر

ستا نه ښۀ بڼيا شو ملا تېروتې حساب کښې

نشته ستا زمزم کښ نشه واخله سرۀ شراب زما

وايه ملا صېبه ستا خلاصه څۀ وائي دې باب کښې

هېر دې کړو منطق او پۀ منيا کښې دې و نۀ موندو

زه ئې مدام وينم د غمونو پۀ درياب کښې

حسن درنه ورک شو د کعبې پۀ ديوالونو کښې

ورک دې سمندر کړۀ مړ لۀ تندى شوې سراب کښې

زار دې شم لۀ ږيرې ملا سوال د لېوني واوره

نوم پرې د کافر مۀ ږده د دې غزل جواب کښې

ملائيت د وچ کړس علم الاکلام او منطق پۀ زور کۀ څۀ تړلې ټاکلې عقلي کليه لري خو بلخوا د ذهني تلذذ نه مکمل انکار او رد دے کومه چى لطيف فنونو سوب هم ده . مونږ بره وکاتۀ چى دا دواړه خاصيتونه يوازې د بنيادم اختصاص دي، کۀ بنيادم يواړخ باندې زور کوي نو بل اړخ ئې پاتې کېږي او د ژوند توازن ئې ختمېږي . قراني علمي روايت کښې دې توازن ته د “سوچ کونکي زړونه” ترکيب باندې اشاره ده، اګرکۀ د سوچ مرکز ذهن دے. خو قلب داسې اصطلاح ده چې د جذبې سره د ذهن احاطه هم کوي او غني خان باوجود د عقل وخرد د مبلغ کېده چې د تلذذ کوم اختصاص شاعرۍ کښې پکاروه.

دا بيا د اخلاقیاتو د فلسفې ايټمونېسټک (Eudemonistic )اساس لري . دايټيمونسټکزم معنې د سور سار، خوند رنګ او خوښۍمفکوره ده اومطلب ئې دا دے چې سور او سرور، خوند رنګ د لويې نېکۍ او سترې ښېګړې نه موندل کېدے شي. د غني خان شاعرۍ کښې هم دغه مفکوره ده، هغه خداے جانان مني او جانان د مينې محبت سرچينه وي ځکه هغلته هم عاشق غني خان پۀ خندا خوشالۍ هغۀ ته تلل غواړي خو دې خندا خوشالۍ کښې د ملائيت د خداے تصور خنډ دے نوځکه هغه د دې خنډ خلاف لګيا وي. هم دلته خداے باندې د غني خان د مستحکم يقين چې حد ئې د محبت څۀ چې د عشق بام ته رسېدلے او جانان ورته وائي نکته هم سپينه شي، دا دشديد تلذذ عمل دے لکه يو عاشق چې د معشوق د تصور نه بېخوده لذت اخلي او دا ځکه چې د وجدان خاصيت چى برګسان ورته پټ عقل هم وائي هم د دې تعلق د تلذذ اخستلو سره دے او بيا پۀ ذهني توګه ترټولو لوے تلذذ د انکشاف علمي دريافت، دپوهې دنکتې د اکتشاف او دانش دے او څۀ ته چې مونږ ايمان وايو بالغېب ايمان د دې تعلق هم اصل د فکر و سوچ خاصيت سره نه د وجدان سره دے ځکه تاسو ګورئ چې ځنې وخت قابل ترين ذهين بنيادم هم د خداے وجود مني اګرکۀ چې منفرده تصورکښې ولې نۀ وي لکه دائن سټائن او سپينوزا يا د والټائر او ابن رشد دخداے تصور يا د ورډز ورتهـ تصور او ځنې وخت يو ناخوانده، نيم خوانده کس هم دشديدالحاد ښکار وي لکه مونږ چې نن سبا وينو، نوے دور الحاد ته وده ورکوي دا فېشني لبرلز يا د اوائلي عمر دفکري نوبلوغت ښکار مارکسسټ چې څنګه د الحاد ښوونه يو جذباتي ردعمل سره داسې کوي لکه چې خپل ذات ثابتول او توجو غواړي او بلها د لټون تندې اخستې پۀ هره چينه خولۀ کېښودونکي ذهين خلک هم پکښې وي چې ورته تلوسه بلا شوي وي خو هغوي دا تلوسه باندې تېروځي او دا نتيجه ګڼي او دغسې د عقل و معلوماتو کشمکش کښې تنده غري پاتې شي . دا يو بله مهمه نکته ده چې ورته اسلامي سکالر مولانا وحيدالدين خان ګټوره اشاره کوي . . .

بے حد شریف او اچھے انسانی اوصاف کے حامل افراد بھی کیوں سچائی کو پانے سے محروم رہ جاتے ہیں؟

لوگوں کا دماغ زیادہ تر معلومات کا جنگل ہوتا ہے۔ وہ ایسا نہیں کر پاتے کہ تحلیل و تجزیہ کر کے مختلف معلومات سے ایک نتیجہ نکال سکیں، وہ متعلق اور غیر متعلق کا فرق سمجھیں۔ وہ بنیادی اور غیر بنیادی میں تمیز کر سکیں اور پھر مختلف معلومات کو ہضم کر کے صحیح نتیجہ نکالیں۔اس ناکامی کی بنا پر ایسا ہوتا ہے کہ لوگوں کا معلوماتی ذخیرہ ان کو صرف کنفیوژن تک پہنچاتا ہے، وہ انہیں فکری پختگی عطا نہیں کرتا۔

ځکه چى دا دواړه طبقې دې معامله کښې عقل ته نه وجدان ته جوابده وي، وجدان چې د عقليت سره يو تفاهم واخلي يا دا ووايو چې وجدان سره رګ وريښه واخلي او دواړه متوازن شي پۀ اړخ تاٶ نۀ شي او منځ کښې ئې بعد او يا پرېکون ونۀ شي نو دې نه يو قسم اندروني بصيرت جوړشي، کۀ اسلامي روايت ته ځو نو هلته مونږ ته يو روايت موندل کېږي، د حديث چې

”خداے پاک ځمکه اسمان کښې نۀ ځائيږي خو د مومن زړۀ کښې ځائيږي “

دې نه مطلب هم دغه دے چې وجدان او بصيرت باندې دخداے ادراک کول ځکه چې خداے ماده نۀ ده چې د کائنات تحديد کښې راشي، هغه صرف پېژندل کېدے شي او پېژندنه پۀ نخښو نخښانو باندې کېږي، احساساتو باندې کېږي هم د دې نخښو نخښانونه لټون کولو باندې هغه وائي چې . . .

ستا د ګوتو نخښې دي ګل دے کۀ صنم اشنا

څوک کۀ دې مني کۀ نه زۀ خو دې منم اشنا

دغه خبره يو کلاسيکي سائنس دان سر جينز نومې داسې اسلوب کښې کړې وه:

“The beginning of all things may be regarded as the finger of God stringing up the pool of ether”.

زموږ ملاجان تر اوسه د دې روايت معنو باندې و نۀ رسېدۀ چې پښتانۀ وائي د زړۀ دليل باندې تلل نو د دې مطلب هم دغه دے چې معرفت او ايمان د زړۀ دليل دے ځکه خداے ځمکه اسمان کښې متشکل نۀ شي خو د زۀه دليل يعنې بصيرت ئې ادراک وکړي، دغه د زړۀ دليل دخداے رڼاده ځکه خداے هم زړۀ کښې مکان کوي. تصوف البته دا ځکه زړۀ ته بې کچه ارزښت ورکوي.

زړونه مۀ ماتوه لعل د بدخشان دي

بيا مشکل دي رغول د شکسته و

خواجه بنګش

د خليل ترکعبې دا کعبه ده لويه

کۀ اباد که څوک ويران حرم د زړۀ

رحمان بابا

دغسې بل حديث دے: ” مومن د خداے پۀ رڼا ګوري “

اوس دا خدائي رڼا څۀ ده، ښکاره دا هم دغه بصيرت(insight vision)ته اشاره ده چې د عقل وجدان تړون نه زېږنه کوي او عقل ثانيه جوړشي هم دې عقل ثانيه يا وجدان ثانيه ته قران مقدس اصطلاحا سوچوونکي زړونه غوندې ښکلي ترکيب پکاروي، دابصيرت د چا څنګه دچا او د چاڅنګه وي نو داسې ده چې داڅوک د عقل و منطق پۀ زور خداے دريافتول غواړي دا اصل کښې صرف دخپل وجدان تصديق ته جواز ګوري، ايمان مخکښې نه دوي د وجدان له مخه منلے وي .حافظ الپورے هم دې ته اشاره کوي چې :

کۀ پۀ عقل لار مونده شوې بې لۀ فضله

چا به ضال نــه وې أبو علي سيــنا ته

خو د تصوف لۀ روايت سره سم دا فضل دخداے نسبت سره داسې وتړي چې د بنيادم اراده او اختيار د جبريت ښکارکړي او خدائي فضل يو مېکانيکي فېصله شي اګرکۀ قراني روايت د اختيار خبره د پوهې سره مشروطوي چې، مفهوم: يعنې د بنيادم اراده د دۀ واک د نېکۍ بدۍ لپاره الهام لري، دغه الهام د وجدان لازمي سره کلک تړون لري . وجدان چې د جبلت غوښتنو سره سره د معروض او مادي چاپېرچل نه هم اخذ کوي خودا اخذ د ټولنې ثقافتي تهذيبي تعبيرات وي چې اضافي وي او د ضمير جوړښت ترې راولاړېږي چې سېګمنډ فرائيډ ورله د سپرايغو نامه ورکوي . جبلت ته هغه اډ وائي يعنې د وجدان جوړښت ته بل صورت کښې پام کوي زما د خبرى مقصد دا دے چى د ايمان مسئله اصلا د عقل ومنطق نۀ ده ځکه تراوسه دليلنوو باندې څوک چا نۀ دي د خداے منلو باندې مجبوره کړي ــ البته عقليت باندى زيات زور او منطق ته زيات رجوع بلها شمېره خلک الحاد او دهريت ته وباسلي او وجداني صلاحيت باندې ټول انحصار او مختلفو مشقونو چې هغې کښې حبس دم طريقه او ضرب قلب هم شامل دي صوفيان او روحاني خلک وهميان او د ماليخوليا ښکارکړي دي چا د نبوت، چا د ولايت، چاد مهدويت او چا د مجدديت دعوا کړې ده . د صوفياٶ دا توهمات چې ورته بيا شطحيات وئيل شوي هم دغه واقعيت لري، د دوي مکاشفات توهماتو باندې ورګډ شي، وجه هم دغه ده چې يو خاصيت باندى زيات زور بله خاصيت ختم يا کمزورے کړي، دايو فطرتي عمل دے، نچوړ دا چې دايمان مسئله نني دورکښې اوس صرف عقلي نۀ ده پاتې، دا وجدان او د وجدان پۀ ذريعه فزيالوجي او سائکالوجي مباحث ته هم رسي . زمونږ ټول عقليت پسند لۀ وخته داهڅه کوي چې عقل ومنطق باندې دايمان دفاع وکړي . زما خيال باندې دا يو اضافي هڅه ده، عقل و منطق ايمان تازه ساتل شي د دې فکري اعاده کولے شي خو د ايمان پېدا کول يا چا باندې منل نۀ شي کولے .

بلخواد ملاجان د نېکۍ تصور لکه د زړې دېومالا يوازې د پرستش نه عبارت دے، دې کښې د بنيادم سره د ښېګړې تصور ماسوا او اصافي دے ولې د دين اصلي تعليمات کښې د کائنات او دنيا د تخليق بنيادي مقصد د مخلوقات سره حسن اخلاق دے او د توحيد بنيادي نکته ددې ښېګړي سره لکه د نوک اورۍ ده لکه ـــــــــ

شعېب ع د توحيد او ناپ تول کمي خبره يو بل نه بېله نۀ کوي خوملائيت کښې چې څوک کليمه ووائي، پۀ هغۀ دوزخ حرام شو .

لوط ع د توحيد اوسدوميت خبره يوبل نه نۀ بېلوي خو ملائيت کښې د امرد پرستۍ د رسمي غندنې باوجود د توحيد مسئلې نه بېله ده بلکې د ملايانو دې ککړتيا لۀ کبله ورته علت مشائخ وائي.

موسی ع قامي ناموس خپلواکي او د توحيد خبره يوځاے کوي خو ملائيت لۀ سره قاميت او قامي ناموس او قامي تشخص ته جهالت وائي . يعنې ملائيت کښې توحيد يو مجرد تصور دے چې معنې ئې پنځۀ وخته مونځ او بس بت ته سجده نۀ کول دي، داهم ځکه هر مسلک پۀ څۀ ناڅۀ شکل کښې د توحيد رد کوي .

اوس دلته چې وګورو نو دغني خان مسلک بيا دا دے چې خدايتوب پۀ معنې د مخلوق سره د مينې محبت دے او څوک چې چاسره مينه لري دهغۀ پۀ بدو نۀ سودېږي دغه ځاے د ښېګړې او انسانيت تصور پېداشي چې چونکې بنيادم د خداے ترټولو ښکلے اوبرګزيده او غوره کړے مخلوق دے نو دۀ سره محبت او ښېګړه هم نېکي ده او دغه نېکي د خداے د خوښي سوب ګرځي او هم دې نېکۍ نه پۀ دې نسبت ژوند کښې خندا خوشالي، خوند رنګ پېدا کېږي . دغه خوند رنګ لټون او پرچار د غني خان د شاعرۍ بنيادي نکته ده. دغه دپاره غني خان يو خوا کۀ دسوال تپوس پوښتنې حوالې سره دتفکر نه کار اخلي نو بلخوا د تلذذحواله باندې د پلوټو داخلاقيات ايټيمونسټکزم نه کاراخلي، دغه اخلاقيات يوخوا د اپيقيورزم فلاسفې سره بلخوا د عمرخيام عېش کوښي سره او بلخوا دټېګور بال ازم او بهګتي روايت سره يو کوي . دغني خان شاعرۍ کښې هيډنزم ـ اپيقيورزم هم شته خو هغه نورموضوعات دي . دغسې د بال ازم او بهګتي خوځښت موضوع باندې به بله ليکنه کښې لۀ خېره بحث کوو. . .