“پۀ جديد نظم د خدائي خدمتګار تحريک اثرات” (پۀ خدائي خدمتګار تحريک شوي سندي کار يوه څېړنه) – ډاکټر سيد ظفرالله بخشالے

متعلقه مضامين

پښتو شاعرۍ ته د عربۍ او فارسۍ نه راغلي اصناف؛ يوه تحقيقي او تنقيدي جائزه – ډاکټر سيد ظفر الله بخشالے

جانبدار ليکوال – ډاکټر سيد ظفرالله بخشالے

انجمن اصلاح الا فاغنه کښې د فضل الرحيم ساقي کردار – ډاکټر سيد ظفرالله بخشالے

خدائي خدمتګار تحريک د پښتنو يو قامي تحريک او جديد تحريک دے، د دې تحريک پۀ برکت باچا خان او ملګرو ئې د پښتنو پۀ سيمه او نوره نړۍ کښې يو ډېر ښه پهچان ورکړو، خدائي خدمتګار تحريک نۀ يوازې سياسي تحريک ؤ بلکې دې تحريک د سياست او اصلاح او د قام د خدمت سره د پښتو ژبې، صحافت، ادب، کلتور، تعليم او سياست پۀ ترقۍ کښې هم بنيادي کردار ادا کړے دے. خدائي خدمتګار تحریک سره وابسته شاعرانو، ادیبانو او لیکوالانو چې کوم نظم او نظر مخې ته راوړے دے، هغه پۀ خالص قامي، وطني او اصلاحي فکرونو اډاڼه دے. د دې فکر وړومبۍ نمونه مونږ د مولانا فضل محمود مخفي پۀ شاعرۍ کښې ګورو. کله چې د مخفي صاحب دغه سوچ او فکر ته باچا خان د یو مضبوط تنظیم پۀ شکل کښې وده ورکړه نو د پښتنو شاعرانو ادیبانو یوه لویه حلقه ئې د اثر لاندې راغله. دغه شاعرانو د زبردستې جذبې سره دغه سوچ او فکر مخ پۀ وړاندې بوتلۀ. کوم شاعر ادیب چې څۀ هم لیکل، دغه سوچ او فکر پۀ کښې لکه د بنیادي عنصر څرګند ښکارېدل. د خدائي خدمتګار غورځنګ سره د وابسته شاعرانو ادیبانو د اثارو پۀ لوستلو سره مونږ پۀ ډېره اسانۍ دا دعویٰ کولے شو چې دوي پۀ پښتو ادب کښې د یو نوي فکري مکتب بنیاد ایښے دے چې زما پۀ خیال دا به غوره وي کۀ مونږ دغه مکتب ته د “خدائي خدمتګار فکري مکتب” نامه ورکړو. د دې مکتب ابتداء کۀ هر څو مولانا فضل محمود مخفي صاحب کړې وه خو ورپسې شاد محمد مېږے، ارباب محمد اسلم خان شرر، عبدالمالک فدا، سعادت خان جلبل، عبدالاکبر خان اکبر، خادم محمد اکبر، عبدالحکیم ستي، خان میر هلالي، تورسم خان، عبدالخالق خلیق، کرامت شاه فولاد، غني خان، سید راحت زاخېلي، مولوي غلام حېدر، غازي شاه، ماسټر کریم، امیر نواز خان جلیا او احمد کاکا هم د دغه فکري مکتب تسلسل ؤ چې د دې مکتب عروج د اجمل خټک د نظم پۀ صورت کښې سر ته رسېږي او بیا د اجمل خټک د نظم اثرات تر ډېر لرې لرې د عام اولس او د شاعرانو پۀ ذهن او فکر اثرانداز شوے دے. د دې فکري مکتب سره تعلق لرونکي شاعران پۀ موجوده زمانه کښې سلېمان لائق، رحمت شاه سائل، صاحب شاه صابر، دروېش درانے او نور ګڼ او لوے نومونه دي. دغه شخصيتونو پۀ خپل دور کښې يو مهم کردار لوبولے دے چې پۀ نتيجه کښې پښتو ادب ، سياست ، کلتور ، تعليم ميدان لمن ډيره پراخه شوے ده. مونږ پۀ دې هم وياړو چې دې تحريک پۀ ادبي ميدان کښې څومره زغل کړے نو پښتنو دغه تاريخ تر اوسه ژوندي ساتلي دے. د دې تحريک پۀ لاس ته راړونو باندي پۀ سلګونو ليکوالانو د خپل وس او توان مطابق علمي څېړنيز کار کړے دے. پۀ دې څېړنه کښې هڅه شوې ده چې دې تحريک باندې پۀ ادبي مېدان کښې څومره سندي کار شوے دے پۀ هغوي کښې پښتو ادب ته د خدائې خدمتګار تحريک بخښنې پروفېسر ډاکټر عبدالرحيد خان، د عبدالااکبر خان اکبر ژوند او ادبي خدمات پروفېسر ډاکټر فرخنده لياقت، د باچاخان نثر نګاري ډاکټر شير زمان سيماب، د ولي خان نثر نګاري تحقيقي او تنقيدي جائزه ډاکټر ګل منير ادينزي، د فضل الرحیم ساقي ژوند او ادبي خدمات ډاکټر ظفر الله بخشالے، فضل محمود محفي ژوند او ادبي خدمات ، سعيد احمد سايل، پۀ جديد نظم د خدائې خدمتګار تحريک اثرات ډاکټر اختر اقبال يوسفزي، پښتون رساله اشفاق احمد وطنيار، د ماسټر عبدالاکريم ژوند او ادبي خدمات اشفاق احمد وطنيار ، مهدي شاه باچا ژوند او ادبي خدمات سيد فضل مولا خيال، غني خان ژوند او ادبي خدمات اېم فل مقاله ډاکټر نصرالله جان وزير، غني خان ژوند او د شاعري اړخونه پي اېچ ډي، ملک شېر علي خان ژوند او ادبي خدمات رياض احمد، غني خان طنز و مزاح پي اېچ ډي نواز يوسفزي، د غني خان فکري اړخونه فېصل فاران، خدائي خدمت ګار امير نواس چشتي ژوند او ادبي خدمات عنايت الله عنايت سندي کار کړے دے. هم دا راز پۀ سلګونو کتابونه د دې تحريک پۀ ادبي، سياسي ،کلتوري، سماجي، تعليمي اړخونو باندې ليکلي شوي دي. د دغې تسلسل يوه کړۍ د ډاکټر اختر اقبال يوسفزي د پي اېچ ډي تحقيق “پۀ جديد نظم د خدائي خدمتګار تحريک اثرات” هم دے چې د ۹ اګست ۲۰۲۱ کښې د پښتو څانګي څېړنکار، د پي اېس ايف پخواني چئيرمېن اختر اقبال يوسفزي خپله دفاع پۀ کاميابۍ سره وکړه. د دوي د مقالي سر خط “پۀ جديد نظم د خدائي خدمتګار تحريک اثرات” ؤ. د دوي لار ښود استاد د پښتو څانګې پېښور پوهنتون پخوانے چئيرمېن پروفېسر ډاکټر عبدالوحيد خان ؤ. امتحان کمېټۍ کښې پروفېسر ډاکټر عبدالله جان عابد چيئرمېن پاکستاني ژبو مرکز علامه اقبال اوپن يونيورسټي اسلام اباد، پروفېسر ډاکټر نصرالله جان وزير ډائرېکټر پښتو اکېډيمي پېښور پوهنتون، پروفېسر ډاکټر حينف خليل ډائرېکټر پاکستان سټډيز قائد اعظم پوهنتون اسلام اباد او د پښتو څانګې چئيرمېن پروفېسر ډاکټر روح الله ؤ. پۀ دے دفاعيه غونډه کښې ډاکټر احمد علي عاجز، ډاکټر نور محمد دانشن بېټنے، ډاکټر شېر زمان سيماب، ډاکټر بشري خاتون، ډاکټر شکيل احمد، ډاکټر نګينه خانم، اقبال حسېن افکار، کرم ستار يعقوبي، او يو شمېر شاعرانو، اديبانو او د اېم فل، پي اېچ ډي زده کوونکيو ګډون وکړو. د غونډې پېل د تلاوت کلام څخه وشو. د نظامت چارې ډاکټر شکيل احمد ترسره کړې. ښاغلي څېړن کار د خپلې مقالې لنډيز کښې ووئيل چې زما څېړنه “پۀ جديد پښتو نظم د خدائي خدمتګار تحريك اثرات” پۀ موضوع زما پي اېچ ډي (PHD) مقاله پۀ پنځو بابونو مشتمله ده، چې هر باب ئې ځانله ځانله حيثېت لري. پۀ دې ټولو بابونو كښې شوے كار پوره پۀ پوره د تحقيق د اصولو مطابق شوے دے. زما چې څومره پۀ وس او توان كښې وه ما خپل زيار كړے دے او دا تحقيقي مقاله مې سرته ورسوله، چې پۀ دې الفاظو ئې لنډيز او نتيجه وړاندې كوم:

د خدائي خدمتګار تحريك د راتګ سره پښتو ژبې او ادب هم ډېره وده ومونده او د جديد دور د تقاضو مطابق پښتو ادب هم ډېر پۀ تېزۍ سره مخ پۀ وړاندې لاړو. دغه ادبي تحريك د ”خدائي خدمتګار تحريك“ مكتب پۀ نوم ياد شو. دې ادبي تحريك د پښتو نثر او نظم جولۍ د نوؤ نوؤ ملغلرو نه ډكه كړه، چې د اهميت نه ئې څوك هم انكار نۀ شي كولے. پۀ جديد پښتو نظم چې د خدائي خدمتګار تحريك كومې اغېزې شوې دي ما پۀ دې مقاله كښې پۀ دې اړه ډېر نظمونه وړاندې كړي دي.

زما وړومبے باب د خدائي خدمتګار پېژندګلو ده چې د دې تحريك اغاز كله نه او پۀ كوم ځاے كښې شوے دے. د دې وجوهات څۀ ؤ او دا څنګه مخې ته راغلے او پۀ پښتنو كښې ئې مقبوليت حاصل کړو. پۀ دې باب كښې د خدائي خدمتګار تحريك د اغاز سره سره د دې تحريك غرضونه او مقصدونه هم بيان شوي دي او پۀ دې مقصدونو كښې تر كومه حده كامياب شوے دے. د دې تحريك پۀ ارتقائي سفر كښې د هرې دورانيې ذكر شوے دے او د هغه دورونو بېلا بېل حالات او واقعات پۀ كښې بيان شوي دي او تر دا دمه ئې د قامي تحريك مبارزه څنګه او كومو كومو حالاتو كښې جاري وساتله. د دې باب پۀ بله برخه كښې د خدائي خدمتګار تحريك د دورې شعري مزاج ښۀ پۀ مفصل ډول بيان شوے او د نمونې پۀ توګه پكښې د ډېرو خدائي خدمتګارو نظمونه وړاندې كړے شوي دي، چې د دې دورې د نظمونو عمومي مزاج پۀ ګوته كوي.

پۀ دوېم باب كښې پۀ اولسي نظم د خدائي خدمتګار تحريك اغېزې بيان شوي دي. پۀ اولسي ادب كښې د نظم صنفونو كښې پۀ ټپه، لوبه، سندره او چاربېته څېړنه شوې ده او د دې پۀ څنګ كښې ورسره هغه ترانې هم راوړلې شوي دي، چې هغه وخت كومو خدائي خدمتګارو شاعرانو ليكلې وې او ډېر شهرت ورته تر لاسه شوے ؤ. ما پۀ دې باب كښې د هغې نه علاوه نورې ترانې هم ذكر كړي دي، چې د ادب طالب علمانو دپاره به سودمند وګرځي.

د ټپو پۀ برخه كښې هم نوې نوې ټپې مخې ته راغلې، چې د خدائي خدمتګار تحريك سره نېغ پۀ نېغه ميدان ته راغلي دي او پۀ تاريخ كښې رقم شوي دي. پۀ دې باب كښې هغه لوبې او سندرې هم بيان شوي دي چې د دې تحريك پۀ اغېزه كښې راغلي دي. د نمونې د پاره پۀ خپل خپل وار لوبې او سندرې دواړه ليكلې شوي دي او ورسره د دغې دورې د پښتنو سياسي، سماجي او د ټولنيز ژوند حالات هم ذكر شوي دي. دې نه علاوه هغه اولسي چاربېتې هم ليكلې شوي دي او د شاعرانو نومونه پكښې هم وړاندې شوي دي.

پۀ درېم باب كښې د خدائي خدمتګار تحريك د اغاز نه واخله تر 1950ء پورې چې پۀ پښتو جديد نظم د خدائي خدمتګار تحريك كومې اغېزې شوې دي او د هندوستان د تقسيم پورې ئې كوم پړاوونه تر سره كړي تر 1950ء پورې دا هرڅه بيان شوي دي. د دغه دورې د نظيمه شاعرۍ عمومي جاج هم اخستے شوے دے او پۀ كښې د نظمونو څه برخې هم وړاندې شوي، چې د دې شاعرانو شاعرانه مزاج او عمومي رجحانات پۀ ګوته كوي. پۀ دغه دوره كښې چې كوم خدائي خدمتګار نظم ګو شاعران تېر شوي دي او نظمونه ئې ليكلي دي د هغو شاعرانو د ژوند ليكونه او دوه دوه، درې درې نظمونه ذكر شوي دي. ورسره ورسره د هغوي پۀ فن اواسلوب هم تحقيقي او تنقيدي بحث شوے دے. د دې شاعرانو نه پۀ پښتو جديد نظم كښې ډېرو شاعرانو ونډه لرلې ده، خو ما صرف هغه شاعران او د هغوى نظمونه راوړي دي كوم چې خدائي خدمتګار تحريك سره عملي مبارزه كوله. ورسره ورسره د دې دورې د شاعرۍ پۀ عمومي رجحان هم بحث شوے دے.

پۀ څلورم باب كښې د 1950ء نه واخله تر 2018ء پورې پۀ پښتو جديد نظم د خدائي خدمتګار تحريك كوم اثرات پاتې شوي دي. هغه نظمونه يا د هغې څۀ برخې ما ذكر كړي دي او د دې دورې د شاعرانو پۀ شاعرانه فن او د هغوي پۀ ژوند هم ذكر شوے دے. د دې دورې د شاعرۍ شعري مزاج پۀ حقله هم تحقيقي څېړنه شوې ده. د دې شاعرانو پۀ وړاندې چې كوم غرضونه او مقصدونه وو او كوم اغراض او مقاصد چې دوي پۀ نظم كښې بيان كړي دي، او دوي پۀ دې شاعرانه مقصد كښې تر كومه حده كامياب ليدے شي او پښتون قوم ته د دې اهميت او افاديت پېژندلو كښې دې شاعرانو كومه هڅه كړې ده ما دا ټول هرڅه پۀ دې څلورم باب كښې وړاندې كړي دي.

پۀ پنځم باب كښې پۀ جديد پښتو نظم پۀ بېلا بېلو اړخونو څېړنه شوې ده. پۀ هر يو اړخ كښې د موضوع مطابق د نظمونو حصې راوړلې شوي دي او ورسره پۀ دې نظمونو خپلې خبرې هم شوي دي، چې لوستونكو ته نوره هم اساني پېدا كوي. د دې باب پۀ اوله برخه كښې د نظم پۀ سياسي اړخونو او د پښتنو پۀ سياست، مفكوره او تګلاره څېړنه شوې ده او د هغه نظمونو ذكر شوے دے چې سياست كښې ئې اهم رول لوبولے دے. پۀ بله برخه كښې د پښتنو سماجي ژوند او پۀ عصري حالاتو ليك شوے دے او جديد پښتو نظم چې د پښتنو پۀ سماجي ژوند كښې كوم رول لوبولے دے د هغې د اهميت نه انكار څوك نۀ شي كولے. كۀ يو طرف ته ئې د پښتنې ټولنې ژوند كونكو ته د اصلاح يوه ذريعه وګرځېدو نو بل اړخ ته ئې پښتون سماج كښې سياسي، معاشي او تاريخي بدلونونه هم راوستل، پۀ درېمه برخه كښې پۀ پښتو نظم كښې د ترقي پسندۍ عناصر بيان شوي دي. پښتو ادب ته د ترقي پسندۍ راتګ او پۀ جديد پښتو نظم د ترقۍ پسندۍ اغېزې بيان شوي دي، چې پۀ كښې د ترقي پسند ليكوالانو ذكر سره سره د هغوي د نظمونو څه برخې هم راوړلې شوي دي. پۀ پنځم باب كښې د پښتو جديد نظم، سياسي، سماجي او ترقي پسندۍ نه علاوه مقصدي اړخونه هم بيان شوي دي. پۀ جديد پښتو نظم كښې مقصديت چې كومو شاعرانو راوړے دے د هغوي د نظمونو نمونې ذكر شوي دي.

زما د مقالي وړانديزونه دا دي چې د ما د خدائي خدمتګار تحريک پۀ نظم کار وکړو نو بايد چې د دې تحريک پۀ نثر دې هم کار وشي. دوېم د دې تحريک سره تړلي شاعرانو او نثرنګارانو پۀ ژوند او ادبي خدماتو دے د اېم فل او پي اېچ ډي نوري څېړني هم وشي. درېم دې تحريک سره تړلي ليکوالانو پۀ نوم دې ښوونځي ، کالجونه او پوهنتنونه جوړ کړے شي. څلورم خدائي خدمتګار تحريک کښې شامل د ټولو شحصياتو دې يو ځانګړے کتاب مرتب کړے شي.