پۀ اسلام کښې عقل، نقل او کشف – ليک: ډاکټر سيد محمد يوسف – ترجمه: رشيد احمد

متعلقه مضامين

“زۀ او زما زمانه” – رشيد احمد

غني خان او ماحوليات

کېمياګر – رشيد احمد

(يادګيرنه:- دا مقاله ډاکټر سيد محمد يوسف د ابن طفيل پۀ کتاب ليکلې ده چې هم د دغه کتاب د ترجمې سره شامله کړې شوې ده، دغه کتاب د چاپ پۀ مراحلو کښې دے او زر به ستاسو لاسو ته درورسي. دا وخت دغه مقاله د “پښتون” لوستونکيو ته وړاندې کولے شي)

پۀ اسلام کښې د عقل، نقل او کشف د معرفت درې وسيلې دي چې د مسلمانانو پۀ تاريخ کښې د اتفاق ، اختلاف او ارتقاء پۀ لړ کښې د رايو د کشمکش او تاريخ کښې د مسلمانانو د ذهني، علمي او ټولنيز ژوند يو عجيبه خو ژور انداز کښې اغېزمند شوي دي. داسلام شورو د سپين کاغذ او زانګو پۀ ځاے د “اقراء” نه وشوه . د فکروعمل بلنه او د اولي الباب بهروسه او امېد سره تقرير او خبرې او د مشرانو او نيکونو د تقليد نه منع او وېزاري د قران ښکاره خصوصيت دے.

پۀ بېلا بېلو مذهبونو او دينونو کښې مرکز هم دغه انسان دے. د قران اعجاز د لفظونو او جملو ترکيب ته محدود کول داسې دي لکه “يٰسين” چې د مرګ اسانولو دپاره وئيلے شي.

نبي عليه سلام د شاعرانو د غندلو د پاره د شاعرۍ بله نمونه او کاهنانو د سرکوزي د پاره د کهانت نوے مثال او د مارانو د مقابلې لپاره اژدها نۀ ده وړاندې کړې بلکې د هر سوال پۀ جواب کښې ئې ساده اواسان “کتاب مبين” وړاندې کړو. دا کتاب چې کوم پېغام وړاندې کوي هغه جهاني، عالمکير او ابدي دے. د هر رنګ، نسل، قام او وطن دپاره دے. او دغه نقطه نظر د هغه ذات دے چې د دې هر څۀ خالق دے د انسان فکر و عمل د پاره چې قران کوم نظام عقيده اوشريعت وړاندې کوي پۀ دې خصوص سره ممتاز دے چې اسلام د دين فطرت دعويٰ کوي اوټول کائنات يعنې هره ذره د خالق د جوړ شوي او بنا شوي قانون تابع دي او يو خس تجاوز نۀ شي کولے.

ترڅو چې پۀ زړۀ او غوږونو مهر نۀ وي لګيدلے او پۀ سترګو پرده نۀ وي راغلې د دې غفلت اوانکار د انسان لپاره ممکن نۀ دي او دا امتحان دے. کۀ هغه اختياري مسلمان وي او پۀ دې پوهه وي چې پۀ دې کښې د نظام اخلاق او فطرت سر چينې دي. او د دې کبله هغه د واحد خالق حقيقي سره رابطه پيدا کولے شي د دې نوم فلاح او فلاح دے او د دې ضد فساد اوشر دے.

پوهه اوعقل د زېږون نه د انسان ملګري وي او دغه ئې امتياز وي. پۀ انسانانو کښې قدر مشترک وي. د دې پۀ نشت والي انسان ته مجنون يا لېونے وئيلے شي. د دې مخاطب د عقل هغه قدر او لارې چې انسانيت ئې جوهر دے او د انسان نه سړے جوړوي. الله تعالیٰ چې انسان ته کوم طاقتونه ورکړي دي (فطرت اوجبلت) د هغې لۀ کبله انسان مکلف دے چې اجمالي او بنيادي اسلام پله لار اولټوي. هغه اسلام چې د څو خاصو عملونو اوعبادتونو نوم دے. دا هغه نقطه نظر دے چې يو خاص انداز فکر او نظام کائنات کښې د انسان د مرتبې او مقصد حيات پۀ حقله يوه خاصه نظريه ده. دغه نکته اوانداز فکر هغه “فطرت” دے چې د کوم سره هر ماشوم زېږي او د هغۀ نه غېر اسلامي ماحول پۀ څنګ کړي.

اوس دا خبره د غور وړ ده چې اسلام څنګه ښکاره شولو. نبي عليه سلام پۀ هر لحاظ سره بنده بشر ؤ. چاته چې الله قران ورکړو او هغوي د تل د پاره د ټولې نړۍ انسانانو ته وړاندې کړو.

يو اهم سوال دا دے چې انسانيت د نبي د شخصيت نه پۀ متاثره کېدلو پس له څۀ سوچه قران قبول کړو او کۀ نا اول ئې پرې ځان پوهه کړو د هغې پۀ حقانيت خبر شو او د دې تاثر نه وروستو ئې د حضرت محمد صلي الله عليه وسلم د پېغمبرۍ اعتراف وکړو.

پۀ قران کښې پۀ دوه خبرو ډېر زور ورکړے شوے دے او بيا بيا تکرار شوي دي چې ترڅو پورې دغه سوال پۀ ذهن کښې نۀ وي نو يو بنده د دغه تکرار پۀ اسرار نۀ پوه\يږي .

دغه دوه خبرې اولنۍ (۱) د حضرت محمد صلي الله عليه وسلم د بشريت اثبات او بل دوېم (۲) دا حقيقت چې قران پۀ خپله د خپل حقانيت معيار دے. د مفتي محمد عبده پۀ اصطلاح کښې د “ادهاش” يعنې حيرانولو طريقه چې وړومبو انبياء به اختياروله يعنې نبيانو به اول خپل امت حېران کړو چې هغوي د معجزې او خوارق عادت څرګندونه به ئې وکړه چې دوي د الله سره تړون او رشته لري د کوم له کبله چې هغه پۀ ما فوق الفطرت او ماوراء طاقتونو اختيار لري. ځکه چې پۀ هغه زمانو کښې انساني ذهن دومره وده نۀ وه کړې. او هغه د معقوليت نه د متاثره کېدلو طاقت نۀ لرلو. بلکې ما فوق الفطرت ته به ئې سر ښکته کولو. تېرو انبياء عليهم سلام اول د خپل برحق کېدلو اعتراف پۀ امت وکړو، ځان ئې پرې ومنلو او د هغې نه وروستو ئې ورته عبادتونه وښودل او پۀ نهي او اوامرو يعنې “داکوئ او دا مۀ کوئ” ئې خبر کړل.

د نبي اخر زمان حضرت محمد صليٰ الله عليه وسلم پۀ زمانه انسان د انسانيت پۀ منزل ډېر وړاندې تللے ؤ. د کوم چې انسانيت ته پۀ خپله احساس نۀ ؤ. زوړ ټولنيز نظام او انداز فکر د دې احساس پۀ لار کښي مانع اوخنډان وو. هغه به هم هغه زوړ طرفته تلو چې ما فوق الفطرت وويني او سر ورته ښکته کړي. مونږ ته ځاے پۀ ځاے دا خبره پۀ ډاګه کېږي چې عربو د نبي (ص) نه د معجزو مطالبه کوله او وئيل به ئې چې د تېرو نبيانو پۀ شان کۀ ستا پۀ وېنا دا غرونه روان شي او ذرې ذرې شي نو مونږ به ايمان راوړو.

مګر نبي (ص) به ورته وئيل چې زۀ ستاسو پۀ شان بنده يم او بشر يم ما چې کوم پېغام راوړے دے پۀ دې ځان پوهه کړئ، د خپلو حواسو او دماغو نه کار واخلئ چې کله تاسو پۀ دې پوهه شوئ نو زما پۀ رښتياو او نبوت به هم پوهه شئ اوپۀ خپله به ايمان راوړئ اوهم دغه زما معجزه ده .

د نبي(ص) دغه پېغام چې د عقل اودۀ کولو پۀ ځاے راويښولو، بېدارولو او پوهېدلو ؤ پۀ حقيقت کښې د انسانيت لپاره يو نوے څيز ؤ.

اوس تاريخ ته وګورئ چې کومو خلکو د نبي (ص) پېغام ته هرکلے ووئيلو، د هغوي د رسول الله تصديق کول د کوم نوع وو؟ ټول دا مني چې ټولنيز، روايتي، سماجي، اقتصادي او جذباتي اثرونه د حضرت محمد (ص) د دعوت خلاف وو. پۀ داسې حالاتو کښې ايمان راوړل محض د فکري او ذهني انقلاب نه بغېر څنګه ممکن کېدے شول.؟ خلکو ته پته وه چې يو يتيم او امي مګر امين ،صادق او خوش خلقه انسان چې د دوي پۀ شان خوري او څښي، پۀ بازارونو کښې ګرځي. دا ټول انقلاب يوازې د قران نصيحت، وعظ، افهام و تفهيم پۀ توګه ممکن شول. پۀ ټکو او خبرو کښې داسې اثر ؤ چې خلک د ځان او مال قربانۍ ته تيار وو. پلار ، ځوے، ښځه ،خاوند او دوستان ئې د يو بل نه جدا کړل، د عربو قبائيلي نظام ئې تس نس کړو.

د لفظونو معنې اومفاهيم چې انسان ته بلنه ورکوي چې ځان مۀ هيروه بلکې ځان وپېژنه، خپل ټول صلاحيتونه پۀ کار راوله او الله وپېژنه. کله چې عربو خلک پۀ ايمان راوړلو وليدل نو ځکه ئې پۀ نبي (ص) د جادوګر او ساحر بهتان ولګولو ځکه د ټولو دا خيال ؤ چې دا ايمان راوړونکي د جادو د اثر لاندې دي.

شاعرانو ته پۀ عربو کښې ډېر اهميت او اثر حاصل ؤ. د هغوي کلام به د ډېرو لويو خلکو، بادشاهانو او سردارانو نه زيات موثر ؤ او عربو به دغه ما فوق الفطرتي ګڼلو. د هغوي دا خيال ؤ چې د هر شاعر سره يو پېرے يا شېطان وي. اګر چې دغه شاعران ښۀ با اثره وو مګر د دوي کلام د هغه مفهوم او معنو نه خالي ؤ چې انساني عقل رابېدار کړي، د پرمختګ او صحيح اقدارو لټون وکړي او د هغې جاج واخلي بلکې يوازې د جاهلانه اخلاقو ډول به ئې وهلو.

حضرت محمد (ص) د سحر نه انکار کړے ؤ. د شاعرۍ د تهمت ئې پۀ ډېر زور سره رد کړے ؤ او وئيل ئې چې د شاعرانو پۀ قدم ګمراهان ځي. يعنې هغه خلک چې پۀ هره مځکه کښې سرګردانه ګرځېدونکو شاعرانو پۀ شان د اخلاقي قدرونو د جاج او کره کوټه کولو صلاحيت نۀ لري . د کاهنانو ئې هم غندنه کړې ده او رد کړي ئې دي او د پېريانو (شېطانانو) نه ئې د وېزارۍ اعلان کړے ؤ. پۀ لنډ ډول ئې دا وئيل چې زۀ څۀ وايم هغه ساده خبره ده چې يو انسان ئې د بل انسان سره کوي. او د دې دعوت (بلنې) اډاڼه پۀ دې وه چې اورئ، ځان پوهه کړئ اوغور و فکر کوئ، دا وجه ده چې چا هم د نبي (ص) پۀ ريښتينوالي د شهادت لپاره د قران نه علاوه خرق عادت لټولو هغه محرومه پاتې شول. د دوي پۀ ځاے چا چې د فکراو تدبر نه کار واخېست، د نبې(ص) خبره ئې د زړۀ پۀ غوږو واورېدله، هغوي داسې ذهني انقلاب محسوس کړو چې ټول ژوند ئې بدل شو.

کومو خلکو چې اسلام راوړو هغوي د نبې (ص) د ايماندارۍ، ديانت دارۍ، خوش خلقۍ، خوش ګفتارۍ، عدل وانصاف او کرم مثالونه وليدل. د هغې له کبله ئې د اسلام حقانيت ومنلو او مسلمانان شول. هېڅ يو تن داسې نشته چې هغه د دې کبله ايمان راوړے وي چې نبي (ص) ئې پۀ مړي ژوندي کولو ليدلے وي. پۀ مکي اياتونو کښې د الله پۀ وجود او وحدانيت خبرې شوي دي او د خلکو فطري عقل ته ئې بلنه ورکړې ده.

بيا هغه دور راغلو چې مسلمانان ماشومان پۀ اسلامي ماحول کښې پېدا کېدل او د کفر نه بې خبره وو. پۀ کور کښې به هر طرفته د اسلام او نبي (ص) خبرې کېدلې. اذانونه وو، نمونځونه او جماتونه وو. پۀ داسې حال کښې د نبي (ص) قول و فعل د سند درجه لري او هغه د توجه مرکز ؤ. پۀ داسې ماحول کښې انسانانو هغه فطري عقل والا برخه هېره کړه او دوي خپلو دنياوي معاملو کښې هم د نبي (ص) د روحاني قوت پۀ ذريعه حل کولو ته رغبت شورو کړو. او د دې رجحان بېخ کني نبي (ص) کړې وه. او فرمائيلي ئې وو چې تاسو پۀ خپلو دنياوي معاملو کښې ښۀ علم لرئ (انتم اعلم بامور دنيا کم). د دې رجحان يو وجه خو دا وه چې مسلمانانو ته د ژوند هر کار د نبې (ص) د لار ښودنې نه بغېر مشکل پۀ نظر راتلو. حالانکې پۀ غزوه احد کښې الله دوي ته دا ښودلي وو چې ايا کۀ نبي (ص) وفات شي يا قتل شي نو تاسو به بېرته وګرځئ؟؟؟

د نبي (ص) د انتقال نه وروستو دغه خبره حضرت ابوبکر صديق (رض) کړې وه. د نبي (ص) د وفات نه وروستو داسې ډېرې مسئلې راپورته شوې چې د هغوي د کار ښودنې ضرورت محسوسولے شو. او خلکو ته به صريح حکم پۀ لاس نه ورتلو. رسول (ص) خو صرف هغه اجتماعي، سياسي يا نور حکمونه کړي وو او حل ئې ښودلے ؤ چې د هغوي پۀ ژوندانۀ مخې ته راغلي وو. د مستقبل د حالاتو اجمالي يا تفصيلي تصور، د فرض او امکاني مسائلو پۀ حقله لارښودنه يا هدايات پرېښودل د رسول (ص) د عادت خلاف خبره وه.

دحجة الوداع پۀ موقع نبي (ص) اعلان وکړو چې نن ستاسو لپاره دين تمام (پوره) شو. د دې ټولو نتيجه دا راووځي چې يو داسې قوت دې پکار راوستلے شي چې د ښودلو شوو ديني حکمونو پۀ رڼا کښې د تل لپاره د نوو حالاتو او زياتيدونکو ضرورتونو لپاره صحيح ذمه داري اخيستلے شي. دغه قوت د عقل نه سېوا بل څۀ کېدے شي؟

ځکه نو د”رائې” استعمال عام شو. يعنې د نبي (ص) د ښودلو حکمونو (قران او سنت) پۀ رڼا کښې د عقل پۀ فېصله بهروسه وکړې شي. امام ابو حنيفه چې د رائې موجد ورته هم وئيلے شي يوازي او يوازې د دې لپاره قانونونه مدون کړل. د “اجماع”، “قياس” او “استحسان” رشته هم د “رائې” سره تړون خوري. امام مالک داستحسان پۀ ځاے د”استصلاح” اصطلاح خپله کړه . چې پکښې د نا زړۀ د”عقل” د استعمال اعتراف يا مننه پټه ده. دا خبره هله پۀ ډاګه شي چې کله مونږ “ضد” د نظر د لاندې وساتو. کله چې د فقهاو مذهبونه جوړ شول نو هغه وخت يو رجحان داسې هم ؤ چې پۀ عقل د بهروسې خلاف ؤ. امام احمد بن حنبل د دې رجحان ښکاره نمائنده دے. هغوي چې څومره کېدے شول نو عقل ئې لرې وويستو او کۀ چرې ضرورت پېښ شو نو داسې ئې ښکاره کړو چې پېژندے نه شي. “اجماع” کوم چې مونږ ته د ترقي خوښونې (ترقي پسندي) اصول ښکاري د امام احمد بن حنبل د لاسه د مدينې بهر بې لاسو و پښو موثره اله وه هر څومره چې هغۀ کولے شوله ولې عقل نه ئې مېدان خالي نه کړے شو.

د فقها دا بحث د عقل او نقل د تړون او رشتې ښکاره کولو يوه هڅه ده. کله چې يوناني فلسفه مسلمانانو ته راغله . نو ډېر د دې نوې رڼا خلاف شو چې تر اوسه پۀ ذهني خوب اودۀ وو بېدار شو ،پۀ ذهني انتشار کښې ګېر شول او د خپل توازن قايم ساتلو د پاره ډېر ه موده ولګېدله . يوه ډله هغه وه چې يوناني فلسفې ته ټينګ نۀ شول نو عقل ئې خپل امام وګڼلو. بله ډله هغه وه چې پۀ دين قايم پاتې شول او د عقل نه ئې پۀ خپل حق کښې د دليل پېداکولو هڅې وکړې. اوس مسلمانان د يوناني فلسفې سره سره د کليسا د عقيدو او رسمونونه هم خبر شوي وو، نو دې ډلې دا خپل فرض وګڼل چې الوهيت او رسالت پۀ حقله اسلامي عقيده د مسخ کېدلو نه بچ وساتي. لکه څنګه چې عيسايانو مسخ کړې وه . پۀ دې زغل کښې ځنې کسانو د احتياط او بې احتياطۍ له کبله پۀ صفايۍ کښې څۀ مات ګډ کړل. د دو پۀ مقابل کښې د حنبليانو ډله وه چې حجت اوکلام (علم کلام) ته ئې پۀ ښۀ نظر نۀ کتل. د بد مرغۍ نه يو وخت داسې هم راغلو چې د حجت او کلام د طمطراق سره توره هم يو ځاے شوه . د شهادت شوق او ذوق نور زيات شول.

پۀ ځينې هغه کتابونو کښې چې معتبر ګڼلے شي دا بيان ليدے شي چې پۀ جنت کښې پۀ فلانۍ او فلانۍ موقع عربي وئيلې شوې ده .غور و فکر د انسان پۀ فطرت کښې شامل دي او د جذباتو او جوش ختمېدلو نه پس ئې پۀ انکار ودرېدل نا ممکن شي. دوي نه وروستيو پۀ دې خبره غور و فکر وکړو او چې پۀ کومه نتيجه ورسيدل هغه اوس ټول مسلمانان مني. کۀ چرې هغه مېنځه ګړې لار وه نو بنياد ئې پۀ غور فکر ؤ او د هغې نه مختلف ؤ کوم چې د حنبليانو کره موندلے شي. هم دغه حال د نورو ټولومسئلو دے. د تشبيهـ، تجسيم او تاويل بحث به واخلو، د کرامه غوندې باطلې ډلې به پرېږدو. پۀ دې نکته ټول متفق دي چې ذات الٰهي د جسم او د جسم د صفاتو نه بري (مبرا) دے يا پاک دے . قران کۀ يو اړخ د الله د لاس ذکر کوي نو بل اړخ ته د لاسونو والا خداے څۀ تصور هم نۀ پرېږدي.

داسې ښکاري چې معتزله چې د کوم عقليت د رجحان نمائندګي کوله د هغې د مخالفت نورې څۀ وجې وې. دا خو ښکاره ده چې د معتزله لويې مخالفان محدثين وو. د هغې وجه هم دا نۀ وه چې معتزله د احاديثو نه منکر وو. حقيقت خو دا دے چې د حديث او سنت نه انکار د هرمسلمان د پاره ناممکن دي. البته د حديث د کره کوټه او کره کتنې لپاره معيار مختلف کېدے شي. پۀ امام ابو حنيفه د ترک حديث الزام لګولے شي، د دې راز هم دغه د معيار دے. محدثينو چې د حديث د قبول يا رد کولو د پاره کومې قاعدې او قانونونه جوړ کړې وو هغه زيات تر پۀ روايت اډاڼه وو. او د درايت نه خو ښکاره نه وو خو پۀ عملي توګه دغه ډېر کم پۀ کار راوستلے شوي دي، د دې پۀ مقابل کښې معتزله د درايت نه کار اخستلو چې پۀ نتيجه کښې ئې هغه ټول احاديث رد کړل د کومو ماخذ چې نن معلومول ګران کار نۀ دے. “د وېښته نه نرے ” صراط والا زردشتيانو پۀ ټکو کښې د زردشتيانو عقيده (احمد امين فجر الاسلام مخ ۱۰۴) د دجال پۀ حقله تفصيلي معلومات، د جنت دوزخ جغرافيه، د قيامت علامات دا او داسې نورې ډېرې خبرې وې چې نو مسلمو د خپلو تېرو او زړو عقيدو نه اخذ کړې او د اخرت نه وېرول او د تقویٰ لپاره پۀ مسلمانانو کښې رائج کړې وې.

پۀ دې کښې زيات لاس د هغه قيصه کونکو(قيصه بړو) (قصه ګويانو) ؤ چې څۀ موده بهر وو خو اخر جمات ته ننوتل او پۀ ډرامائي ډول ئې پۀ اورېدونکو غوني زيګ زيګ کولو د پاره اورول شورو کړل. نن هم دا رنګه روايتونو يوه لويه ذخيره د اسرائيلياتو پۀ نامه پېژندے شي. اګر چې د ځينې محدثينو پۀ نظر کښي معتبر نۀ دي ولې پۀ اولس کښې مقبول شوي دي. او ځاے پۀ ځاے موندے شي. معتزله د دې نه انکار کړے ؤ او د دې سره سره ئې د نورو داسې احاديثو نه هم صفا انکار کړے ؤ چې د اسلام د روح پۀ پېژندنه کښې پۀ زړه ښۀ نۀ لګېدل. هغه محدثينو چې خپل معيار ئې د حديث د جرحې او جاج د پاره مقرر کړے ؤ نۀ غوښتل چې څوک د دوي پۀ قبول کړي حديث جرح وکړي او يا ئې رد کړي. پۀ دې لړ کښې د دواړو ډلو اختلاف څۀ خاص نتيجه نۀ ده ورکړې. او د دغه احاديثو پۀ حقله تراوسه څۀ کوټلې رائې نۀ ده قايم شوې. د دې ټول بحث نه غرض دا دے چې هغه عوامل او مسائل ښکاره شي چې د کومې له کبله د عقل دخل اندازي مسلمانانوته قابل قبوله نۀ وه . او ناخوشګواري ئې پېدا کړې وه خو د دې هر څۀ باوجود يوه خبره مسلمه وه او هغه دا چې عقل د الله د وجود او وحدانيت تائيد کوي. دا هم نا اشنا خبره نۀ وه چې عقل مجرد پۀ کائنات کښې يو عالمګير نظام وليدلو. او د يو واجب الوجود مدبر طرفته ئې ترې رڼا اولار ښودنه واخيستله. هم د دې حېرانوونکي انکشاف برکت ؤ چې د اسلامي فکر پۀ حقله ځنې بنيادي سوالونه چې د يو حقيقت نور اړخونه ئې مخامخ کړل او د بېلا بېلو ډلو د توجه وړ شول. لکه دا چې د شرعې نه اګاهو تکليف ؤ کۀ نۀ ؤ. يعنې د وحي د نزول نه مخکښې د انسان نه دا توقع کېدے شي کنه چې هغه د خپل فطرت سره سم د عقل نه دا معلومه کړې چې د دې کائنات يو حاکم او چلوونکے شته او هغه يو واحد يا احد دے.

مونږ دا وئيلے شو د يو مومن ايمان داسې عمل دے چې د انسان نور اعمال محض” لطف خدا” دي لکه څنګه چې د حنبليانو خيال ؤ چې کۀ قران ته ازلي و نۀ وئيلے شي نو دا به بې ادبي وي. د دې قسمه سوالونو پۀ جواب کښې قدامت پرستو ته دا خنډ ؤ چې کۀ چرې فطري عقل د شرف اعتراف وشي نو د وحي او رسول د هدايت سرچينه کېدلو کښې به فرق راشي. دا هم هېرول نۀ دي پکار چې پۀ مسلمانانو کښې دومره پوهه اوعلم راغلے ؤ چې د هغوي نقطه نظر ئې پۀ دوي کښې دننه پورې محدود شوے ؤ،

کوم سړے چې پېدائشي مسلمان وي يا ورته پۀ وراثت کښې اسلام پاتې وي نو د هغۀ د پاره دا صرف د يوې علمي دلچسپۍ خبره کېدے شي چې د هدايت پۀ حصول کښې د وحي او عقل څۀ برخې دي. د يو عام مسلمان ذهن يا دومره وسيع انداز فکر نۀ ؤ څومره چې د اسلام نه بهر د کومو خلکو ؤ(حئ بن يقظان هم دې ته اشاره کوي) او چې کومو دا سوچ لرلو نو هغوي وئيل چې وحي سهي. خو چې کله دا يو داسې سړي ته وړاندې شي چې مسلمان نۀ وي نو د هغۀ کوم حس به مخاطب کولے شي. کۀ چرې مونږ دا خبره نظر انداز کړو چې د هر قسم علم پۀ شمول د سائنس و حرفت توفيقي دے او د وحي او الهام پۀ توګه انسان ته حاصل شوے دے نو بيا هم د قدامت پرستو دا اصرار چې وحي او رسول د هر قسم هدايت سر چينې دي او د عقل پۀ کښې هېڅ برخه نشته دا خبره اوزېږوله چې د دروغو جواب پۀ دروغو سره ورکړو . چې خداے (نعوذ بالله) ډېر ظالم دے چې انسان ئې پېدا کړو او د هغۀ عقل ئې د هدايت لپاره پوره( کافي) نۀ کړو، او هغه وړاندې د نبوت نه انکار وکړو. د فلسفې کتابونه ئې د قران نه غوره وګڼل او “حيل المتبئين ” ئې تصنيف کړو. چې دا ئې د ښودلو هڅه وکړه چې دانبياء دتعليماتو پۀ رڼا کښې انسان ولې سر مغذن کېږي ځکه چې دين انسان نۀ شي پوهه کولے. پۀ عقل او فلسفه کښې دا اهليت شته چې هر انسان ته مخاطب شي او ټولو ته يوه نقطه نظر وړاندې کړي (نعوذ با الله) ولې د وخت د تېرېدلو سره ټولو دا محسوسه کړه چې اسلام ته د انسان د فطري عقل سره مطابقت پېدا کولو کښې د اسلام شان کښې څۀ کموت نه راځي. او اخر پۀ څه نا څه ډؤل د عقل برخې يا کردار اقرار وکړے شي. پۀ لازمي ډؤل هغه فلاسفه چې د عقل او نقل د تطبيق د پاره هلې ځلې کولې دا موضوع دومره اوږده کړه چې د”المتفرد المتوحد” يوه مستقله اصطلاح جوړه شوه يعنې چې انسان د زېږون نه يواځې پاتې شو هغه خپل پۀ خپل مادي او روحاني ضرورت پوره کولو کښې بريالے کېدے شي؟ دابن طفيل حئ بن يقظان داسې يو” المتفرد المتوحد”دے.

د”المتوحد” پۀ تصور کښې چې د دې خبرې خيال ساتلے شوے دے چې د لوے خداے وجود او وحدانيت د ادراک نه علاوه شريعت او عبادتونو نه معلومول د انسان د وس نه بهر دي. البته چې الله ته ورسي نو بيا پۀ رسالت ايمان منزل ته رسېدل ګران نۀ وي. انسان ته د خېر او شر يو فطري پېژندګلو الله ورکړې ده. دا يو اجمالي تصور دے د کوم له کبله چې انسان د اخلاقي نظام او شريعت پۀ تکل کښې پرېوځي. او کله چې ورته داسې نظام ترلاسه شي نو قدر ئې کوي. او مدد ترېنه اخلي، مستشريقين وائي چې د خېر او شر ځانګړے وجود فرض کول پۀ اسلامي فقه کښې د فقه روما اثر دے . لېکن دا د انسان فطري عمل دے. پۀ علم کلام کښې پۀ دې تفصيلي بحث شوے دے چې خېر و شر عقلي دي کۀ شرعي؟. خبره پۀ اجمال او تفصېل کښې ورکه شي. يوه نقطه نظر دا هم ده چې انسان د پاره پۀ خپله ځانته لارې موندلو نه عاجزه دے . او د داسې لارې د پاره پۀ دين کښې د يو امام محتاج وي چې د معلوم نبي يا رسول او خداے نه د حاصل کړي علم زارداره وي. دا هم د دلچسپۍ وړ خبره وه چې دې نقطه نظر پۀ هغه کور کښې وده او روزنه وموندله چرته چې د فلسفې زيات هرکلے شوے ؤ. پۀ اسلام کښې د سياست خاکه څۀ دارنګه وه چې خالص علمي خبرو اترو نتيجه راوتل د اختلافاتو د ګړنګونو ورو ورو تنګېدل ګران وو. دا خبره پوره نۀ وه چې پۀ اسلام کښې د دين او سياست امتزاج دے بلکې حقيقت دا دے چې د دين نه علاوه بل څۀ نشته چې پۀ کوم دسياست بنياد کښيښودلے شي. نتيجه داده چې د موجوده پارلماني طرز حکومت پۀ زمانه ښکاره کېدلو موقع نۀ شي ورکولے، چې پۀ عقيده کښې اتفاق سره سره د مختلفو ډلو وجود غېر متصور دے کۀ چرې د تاريخ پۀ خلاص زړۀ او مټ مطالعه وکړے شي نو ټولې سياسي ډلې پۀ شورو کښې د سياسي اثراتو له مخه پۀ وجود کښې راغلي. (دمعتزله :منزلة المنزلين” بحث هم د سياست نه غېر متعلق نۀ ؤ. مونږ داسې وئيلے شو چې دغه ډلو د خپل وجود جواز پېدا کولو د پاره پۀ عقايدو کښې اختلافات پېدا کړل يا جوړ کړل. پۀ داسې حال کښي يو اړخ ته عقيدې د سياسي مصلحت پۀ قالب کښې واچولے شوې بل اړخ ته د اختلافاتو د ختمولو لپاره د زړۀ د اخلاصه هلې ځلې د خودکشۍ برابر وګڼلې شوې. او د دې نه وروستو د سياسي اقتدار حاصلولو لپاره کوشش او هلې ځلې ممکنې پاتې نۀ شوې . له دې کبله ځنې ډلې د مخالفو پۀ مقابل کښې ختمې شوې مګر داسې نۀ ده شوې چې د يوې ډلې عقيدې بلې ته نزدې شوې وي. او پۀ دې مقابله کښې دا خبره جوتېږي. چې چرته د سياسي مصلحت دخل نۀ ؤ نو هلته د فقهې مېدان کښې اختلافات برابر کم شول او مختلفو مذهبونو د وخت سره سره د يو بل پۀ نقطه نظر د پوهېدلو کوشش وکړو او خپلو کښې ئې ورکړه راکړه هم وکړل. پۀ هر حال کښې د امامت او شريعت پۀ لړ کښې دا نقطه نظر پۀ يوه ډله کښې محدوده شوه او “المتفرد المتوحد” نظريه پۀ خپل ځاے مقبوله شوه.

د عقل او نقل نه علاوه د معرفت درېمه ذريعه د کشف ده اوپۀ دې مفروضو قايمه ده:

1. انسان د روح او جسم د دوه متضاد څيزونو مرکب دے.

2. لکه څنګه چې پۀ عالم مادي کښې ګورو دغه رنګ يو عالم روحاني هم دے چې پۀ اسمانونو کښې شورو شي اوپۀ ذات الٰهي ختم شي.

3. پۀ عالم مادي د روح فېضان داسې وي لکه څنګه چې د نمر د پلوشو پۀ وجودونو وي.

4. وحدت او کثرت د وجود صفتونه دي او پۀ عالم روحاني نۀ لاګو کېږي.

5. زمونږ روحونه د ذات الٰهي نه غېر نۀ دي،

6. زمونږ بصارت د حق پۀ ليدنه کتنه کښې خنډ کېږې هم د دې له کبله دا پۀ کم حد کښې د قابو کولو لپاره د رياضت او طريقي ضرورت وي.

داڅيز کوم ته چې تصوف وئيلے شي لۀ کومې راپېدا شو ؟ داپۀ اسلام کښي د شورو نه ؤ او کۀ نه وروستو راپېدا شو او کۀ نه د بهر نه راغلو؟

د دې سوالونو د يو مکمل جواب د کوشش نه بغېر دومره وئيل چې غور طلبه خبره د دې اغاز اومنزل دي. اسلام د روح او جسم د شديد تضاد د نظرئې تعليم ورکړے دے؟

نو بيا د وحدت الوجود، باوجود د ټول احتياط او احتراز کوم چې صوفيا د خپل ځان د اسلام پۀ دائره کښې د ساتلو لپاره برتي کړے دے د اسلام سره مطابقت لري؟.

مونږ ته د اتحاد، حلول او دا رنګه خبرو سره د غم غرض څۀ ضرورت نشته کوم چې صوفيا هم سمبال نۀ کړو، دا هم مسلمه ده چې دا قسمه فلسفه پۀ يونان، عيسائي راهبانو ،ايرانيانو او د هندوانو يوګيانو سره شتون لرلو. يو اړخ ته د عشق او راز و نياز ټول تفصيل د افلاطون سره موندلے شي. نو بل اړخ ته ګولډ زئير پۀ مدلل طريقه د صوفيا منازل سلوک، خرقه پوښي، مسيحي،هندوانو او بدهه فقيرانو عادتونه او رسمونه يو شان ښودلي دي (العقيده والشريعه في الاسلام ،عربي ترجمه قاهره ۱۹۴۶ مخ ۴۱ او ورپسې).

دسياسي ابترۍ پۀ نتيجه کښې د زهد وتقویٰ خيالات ښکاره شول. نو هغې چې کوم اولنے شکل خپل کړو هغه “جهاد” ؤ. هغه جهاد چې پۀ مېدان کښې کفن پۀ سر کولے شي.

پۀ هر حال تصوف د يو درېم دښمن پۀ څير ميدان ته راغلو. د دوي دعویٰ ده چې حقيقي معرفت د تصوف پۀ ذريعه حاصلېدے شي، د عقل پۀ ذريعه چې د الله معرفت حاصلېږي هغه داسې دے چې د قرائينو نه دا نتيجه اخذ کول چې پۀ کمره کښې دننه څوک دي. او دتصوف د مشاهدې مثال داسې دے چې څوک کمري ته ننوځي او پۀ خپلو سترګو وويني. د صوفيا وېنا ده چې د علم او بحث نه بغېر انسان د مشاهدې حق پۀ پړوۍ قدم ايښودے شي لېکن فلاسفه دا نۀ مني . هغه د تصوف مزے د فلسفې سره تړي. د هغوي مطابق د عرفان وداني د علم و فکر پۀ ستنو ولاړه وه، د علم او فکر سره سره هغه د عملي عقل، او بدني رياضت هم قائيل دي. د مختلفو فلاسفه مطابق درجه د ضرورت سره زيات و کمه کېدې شي.

ابن طفيل لکه څنګه چې مونږ ته د حئ بن يقظان پۀ ژؤند کښي پۀ نظر راځي نسبتاَ زيات دي. د دې هر څۀ سره د کوم شي چې تصوف اعتراف کوي هغه دا ده چې مشاهده حق يوه داخلي تجربه ده او د عالم محسوساتو نه بالکل مختلفه ده . د يو بل عالم پۀ حقله ده. د دې له کبله دا بيانولے شي يا نۀ شي بيانېدلے. صرف د اشارو او تلميحاتو سره ضرورت پوره کېدے شي. د دې لازمي نتيجه دا ده چې څو حلقو ته ګو محدود شوے دے. د فلاسفه مطابق دلته فطري عقل هم پوره نۀ دے بلکې مکتبي عقل پۀ کار راولي چې د هر چا د وس خبره نۀ ده. مکتبي عقل ځنې وخت شکونه پېدا کوي کۀ چرې اولس د خپل استعداد نه زيات اوچت کړې نو د هغوي د ساده فکر وعمل بنيادونه وخوځي او نتيجه ئې ذهني خلفشار سره سره ټولنيز خلجان او بې لارې کيدل وي. د دې وجې نه فلاسفه وائي چې فلسفه او دين د يو بل سره مخالف نۀ وي البته فلسفه د خواصو د پاره ده او دين د اولس د پاره. دين چونکې فطري عقل مخاطب کوي نو ځکه هغه د هرچا د اطمنان باعث وي. د دې دليل د امام غزالي پۀ قول غټ غټ او زړۀ ته تسلي ورکونکي دي. د دې حکمونه ساده او د مصلحت نه پاک وي ظاهره ده چې پۀ چا بار کېږي نه. د دې مطابق هغه د خپل فکر و عمل د انسانيت صلاح او فلاح قائم ساتلے شي.