غني خان د زمان او مکان پۀ تله کښې – پروفېسر ډاکټر فضل الرحيم مروت

متعلقه مضامين

انجمن اصلاح الافاغنه د جغرافيې او تاريخ پۀ تناظر کښې – ډاکټر فضل الرحيم مروت

باچا خان او تاريخ – ډاکټر فضل الرحيم مروت

حکومت موقطه هندکابل – د اسيا پۀ زړۀ کښې سياسي پاڅون – پروفېسر ډاکټر فضل الرحيم مروت

د هندوانو پۀ وېدونواو د کائنات پۀ علمونو کښې د زمان او مکان پۀ حقله څۀ دا شان بيان شوے دے چې کائنات پۀ يوې دائرې کښې ګردش کوي. دغې دائرې کښې د پېداوښت (Creation) عمل ترسره کوي، تر ختمېدو (Destruction) پورې رسي او بيا د پېدا کېدلو (Rebirth) عمل ته هم ځان رسوي. دا ګردش يو چکر دے چې پۀ ٤٣٢٠٠٠ کاله کښې خپل دغه سفر پوره کوي.(١)

مصري فېلسوف (2650- 2600 BC) Ptahhotep يوځاے ليکلي دي چې د خواهشاتو ترلاسه کولو (حصول) کښې وخت مۀ خرابوئ (ضائع کوو يا کموو) ځکه چې وخت خرابول (ضائع کول) روح مکروه کوي، دا رنګې د افلاطون پۀ خيال وخت يا زمان (Time) د اجرام فلکي حرکت او ځاے يا مکان هغه څۀ چې څيزونه (Things) ترې را وځي. د ارسطو پۀ خيال وخت (زمان) د بدلولو مخکښې اوشا يا وړاندې او وروستو (After+ Before) او مکان د يو شي د يو حرکت حد بندي چې کوم د دۀ نه چاپېره ده.(٢)

سېنټ اګسټائن (St Agustine) د ارسطو برخلاف وده يا پېداوښت (Creation) حقيقت ښودلي دي، خو د وخت پۀ باره کښې وائي چې د وخت علم دڅيزونو د حرکت پورې اړه (انحصار) لري. د هغۀ پۀ خيال د وخت تصور د مخلوق د موجودګۍ سره تړلے دے، د وخت ناپ تول يا حساب کتاب خو د مخلوق پۀ ذهن کښې دے. دکتور سټېفن هاکنګ پۀ خپل کتاب د وخت مختصر تاريخ (A Brief History of Time) کښې ليکلي دي چې د زمان او مکان د جديدو قوانينو پۀ رڼا کښې د ماضي او مستقبل تفريق نشته. دوي زياتوي چې د وخت نفسياتي غشے مونږ دې ته تياروي چې خپل ماضي وګورو، ولې مستقبل نا، وخت دا هم کوي چې حافظه دې پۀ يومخ تازه شي چې کائنات را غونډ کړي، پۀ ځاے د دې چې خور وور شي.(٣)

د يولسمې پېړۍ د فزکس ماهر ابن حاتم د جيومټري پۀ فارمول د افلاطون او نورو نظريات ( Theories) غلط ثابتوي ځکه چې دۀ ټول زور د نظر يا ليدنې پۀ نظريه (Theory of vision) باندې اچولے دے. د ايمانوېل کانټ (١٧٨١) پۀ خيال د زمان او مکان موجود يا موجود بالذات (Substance) نۀ دے. دا د تجربې پۀ بنياد پېژندل کېږي يا زده کېږي. دا يو Systematic Framework دے پۀ کوم چې انسان خپلې تجربې سموي يا برابروي يا سټرکچرلايز (Structuralize) کوي.

يوخوا مونږ ګورو چې د انسان وخت د دېوتاګانو نه بدل دے او ځان لۀ خپل خپل مکان هم لري. بل خوا انسان چې فطرت نه مجبور ؤ او د کاڼو زمانې نه تر اوسني دور پورې پۀ ارتقايي عمل کښې کوشش کوي چې فطرت قابو کړي، تر ډېره حده کامياب شوے هم دے، خو ايا د انسان چې د خپل وجود پۀ تلاش کښې سرګردانه دے، هغه خپل خود ياد وجود پۀ انسان کښې وموندو او ايا انسان ستا او زما نه راووت او يا د وحدت او کثرت پۀ فلسفه کښې چرته ولاړ دے؟ يا د فنا او بقاء پۀ مسئله کښې پۀ کوم مقام دے؟.

د دې پورته توضيحاتو او معروضياتو نه پرته څۀ سوالونه د زمان او مکان پۀ حقله نور هم ډېر اهم دي.

ايا انسان اول دے او کۀ بت؟؟ کۀ د ادم قيصه واخلو او د خاورو بت کښې ساه واچولے شي. د دې سره د جنت او بي بي حوا قيصه هم شروع کېږي.

د فلسفې پۀ تله کښې زمان او مکان تلل.

د سائنس پۀ تله کښې زمان او مکان تلل.

د تصوف پۀ تله کښې د زمان او مکان تلل.

د مذهب پۀ تله کښې د زمان او مکان تلل.

خو دلته مونږ ستر شاعر، فلسفي، سياستمدار او ارټسټ غني خان د زمان او مکان پۀ تله کښې د تللو هڅه کوو.

غني خان يو انسان نۀ ؤ بلکې پۀ خپل ځان کښې يو جهان ؤ، لۀ کوره خان ؤ، ولې خوي ئې د ملنګ ؤ، خو د قلنګ طلبګار نۀ ؤ. اولس ئې ژوند او ژوند ئې د اولس سره ؤ. د بنګال نه واخله تر ګړه هندوستانه او دافغانستان نه واخله تر امريکه او يورپ پورې علمونو او سبقونو پسې ګرځېدلے او کړېدلے دے. د رابندر ناتهـ ټېګور نه واخله تر ګاندهي جي پورې او د کلي د ملايانو نه واخله د يورپ پادريانو پورې د مذهبي او تصوفي زده کړو پۀ تلاش کښې ګرځېدلے دے.

د خپل پلار پۀ مکتب فکر لوے شوے خوځان ورته هر وخت پۀ يوه داسې پنجره کښې بندي محسوس شوے دے چې چوکاټونه ئې ماتول ضروري وو. خاکسار تحريک، احرار تحريک، کرتي کسان تحريک، سوبهاش چندربوس تحريک او د کمېونزم پۀ شان مفکورو او مضبوطو تحريکونو د غني خان ايمان پۀ پښتون نېشنلزم او خپل وطن سره مينه ساتلو باندې نور هم ټينګ او مضبوط کړو.

غني خان د خپل وخت او زمانې پۀ ترڅ کښې د پښتو، اردو او نړۍ پۀ اديبانو او شاعرانو کښې ځان ته يو خپل مقام پېدا کړو. پښتو کښې عبدالاکبرخان اکبر، ګل باچا الفت،اجمل خټک، عبدالروف بېنوا، مهدى شاه باچا، قيام الدين خادم، قلندر مومند، سيدرسول رسا، اشرف مفتون او نور، اردو کښې د ډاکټراقبال نه علاوه فېض احمد فېض، اختر شېراني، اسرارالحق مجاز، ساحرلدهيانوى، کرشن چندر، سعادت حسن منټو او نور، نړيوالو اديبانو کښې ايزراپانډ(Ezra Pound)، اسکروائلډ (Oscar Wilde)، برټرېنډرسل (Bertrand Arthur William Russell)، ټي اېس اېليټ (T.S Eliot)، مېکسم ګورکي (Maxim Gorky) او نورو پۀ موجودګۍ کښې ئې ځان ته خپل يو انداز او فکري چوکاټ او د محسوساتو يوه دائره جوړه کړې وه چې دا د يو رښتوني شاعر او اديب او فنکار د پاره غېر معمولي لاس ته راوړنې دي. کۀ څۀ هم د خپل فکر او احساس د وړاندې کولو(پېشکش) طريقه ئې د نړۍ د سترو مفکرينو پۀ شان ده. د يوناني ډرامې د کردار اوريس پۀ شان د خپلې بشپړ ازادۍ نعره لګوي. د زوړ يوناني شاعر زينو فرنز (‌Zenopherns) پۀ رنګ د خپل وخت قدامت پسندو مذهبي مبلغينو(ملا) باندې د قدغن لګولو سوچ وړاندې کوي، د نوميالي فرانسيسي ليکونکي والټئير او د جرمن شاعر نټشے د شاعرۍ پۀ شان خپل فکر او سوچ د ګډ وډي پۀ شکل کښې وړاندې کوي. (٤)

خو دلته يوه خبره بله ډېره ضروري ده چې د شلمې پېړۍ هندوستاني او افغان شاعران، اديبان د سوړ جنګ اثر لاندې وو. ډېر پۀ کښې د مارکسزم، لېنن ازم او ماوزے تنګ نۀ پۀ يوه حواله يا پۀ بله حواله متاثره وو. تر دې چې هندي فلمونه هم دقيصه ليکونکيو اديبانو اوسندرې ليکونکيو شاعرانو دلاسه د طبقاتي مبارزې نه خلاص نۀ وو. پۀ داسې حال کښې چې يو خوا انګرېز استعمار ، بلخوا د هند پۀ نيمې وچې کښې د ازادۍ مبارزه روانه وه. پۀ افغانستان کښې د بادشاه مترقي او د استقلال رهبر غازي امان الله خان زوال پۀ ښکته يا کوزه پښتونخوا ډېر اثر وغورځولو. دلته ملي مبارزه د عدم تشدد او تشدد (Radical) يا انقلاب پۀ چوکاټونو کښې روانه وه. د عدم تشدد پۀ چوکاټ د ازادۍ مبارزه د خدائي خدمتګارتحريک پۀ ترڅ کښې د باچاخان پۀ مشرۍ کښې ترسره کېده. د عبدالروف بېنوا پۀ خوندناک انداز کښې ورته داسې اشاره کېدې شي.

غلے شان ته انقلاب دے

بدلوي د زمانې رنګ

د پښتو د هغه زمانې نزدې (تقريباً) ټول شاعران د خدائي خدمتګار تحريک پۀ کېمپ کښې ناست وو ځکه چې دا چترۍ ډېره پراخه وه او حقيقت خو دا دے چې دغه تحريک کښې ډېر چپ لاسي (Leftist) او د ويښ زلميانو پۀ شان د هرې طبقې خلق هم شامل وو.

د غني خان شخصيت ډېر عجيبه ؤ. ماشوم والي کښې د خپل پلار پۀ ازاد سکول کښې د قران او حديث مطالعې او جلسو کښې د خوش الحاني سره تلاوتونه کول، د عبدالاکبرخان اکبر پۀ ” خدائي خدمتګار”(دې ډرامه کښې د درې يتيمانو د کردارونو پۀ وجه د درې يتيمانو پۀ نوم هم مشهور شوې ده) نومې ډرامه کښې ولي خان سره د يو يتيم ماشوم کردار ادا کول، پښتون مجلې ته د ګډې وډې پۀ نوم کالم ليکل چې د خپلې زمانې پۀ سماجي چوکاټ تنقيد هم ؤ او لارښودنه هم، لندن او امريکه کښې ګرځېدلو او سبقونو وئيلو باوجود د خپلې خاورې د غلام او بې سواده اولس سره مينه لرل او پۀ دغه ترڅ کښې د پښتون تاريخ، جغرافيه، مذهب، کلتور او کردار پۀ نره ستائيل، فرسوده سماجي چوکاټونه پۀ نره ماتول او تر ټولو اهمه خبره دا چې د نورو زياتره هندوستاني شاعرانو اديبانو پۀ رنګ دکارل کارکس او لېنن لۀ فلسفې بېخي نۀ متاثره کېدل چې وجه ئې د فيوډال کورنۍ سره نسبت بېخي نۀ دے، ځکه چې د دوي هم عصر بل يو ستر شاعر عبدالرحيم مجذوب مونږ وينو چې د لوې فيوډالې کورنۍ سره د نسبت باوجود دمارکسزم لۀ فلسفې نۀ صرف متاثره ښکاري بلکې خپل پلار ته پۀ ټاکنو کښې مخالف کانديد هم جوړ شوے ؤ (٥) خو غني خان تش د خپل ذاتي نقطه نظر پۀ اساس پښتون نېشنلزم خوا ته رامائيل شوے ښکاري. د غني خان دغه شخصيت پۀ اړه ارواښاد ډاکټرراج ولي شاه خټک يوځاے ليکي:

“د غني خان دا شخصيت کۀ د وخت ضرورت پۀ خپله پۀ خپل دور کښې پېدا کړے ؤ او کۀ د خالص پښتني تربيت پۀ نتيجه کښې ساز شوے ؤ خو پۀ شخصي توګه غني خان يو داسې سړے ؤ چې د سړيتوب د مفهوم پۀ رڼا کښې مکمل شوے ؤ…. د غني خان شخصيت دومره لوړ او دنګ ؤ چې مونږ د هغۀ د ذات پۀ سيوري کښې د هغۀ د فن خدوخال پوره پوره ليدلے شول. هغه د پښتون تهذيب د صديو د شعور يو مجسم شکل ؤ او پۀ دغه ذات کښې د ثقافت پوره تصوير پۀ نظر راتلے شو” ۔ (٦)

لکه څنګه چې بره ذکر وشو چې غني خان د پراخه علم او مطالعې خاوند ؤ. د ادب، فن او د فلسفې باقاعده طلب علم پاتې شوے دے. د نړۍ تاريخ، ادبياتو فنون، فلسفې او تهذيبونه ئې د خپل نظر لاندې راوستي او د خپل ذهن پۀ کېنوس کښې خوندي کړي او د بې شميره موضوعاتو د پاره ئې ترې الهام هم اخستے دے چې ځينې پۀ کښې امتياز احمد صاحبزاده څۀ دارنګ بيان کړي دي.

“Some of the major themes on which he wrote are, Pakhtun nationalism freedom, love of the land and the people- the mysteries of life and death, fate, belief in the existence of God, the joys of communion, the woes of separation, love –both human and divine: nature in all its aspects- insects, birds, animals, trees and flower: the Khans (major landowners) mullhahs (the clergy) and above all, beauty which is the centerpiece of his feeling, thought and expression and was not to him ultimate proof of the existence of God” (7)

د غني خان شاعري کۀ څۀ هم د جدت او بغاوت پۀ ترڅ کښې ځان لۀ يوه خپله ځانګړتيا لري، ولې کۀ پۀ غور وکتے شي، نو د پښتو شاعرۍ د روايت يوه مکمله کړۍ معلومېږي. د دوي دغې روايت پالنې پۀ اړه ډاکټر چراغ حسېن شاه وائي :

“د دوي شاعرۍ کښې د خوشحال انقلاب، د رحمان بابا تصوف، د مېرزا خان انصاري ابهام او د علي خان رومانيت هر څۀ شامل دي. ” (٨)

زما بخت د شمعې بخت دے يا به مرمه يا به سوځم

يا به بېخ لۀ د درياب ځم يا به سر پۀ چپو خوځم

عجب زۀ عجيبه لاره، عجيبه کاروان روان دے

ما وروستي پړاو لۀ بيايي کۀ زۀ ځمه او کۀ نۀ ځم

(١٢)

ولې د وخت پۀ اړه هم سوال را پورته کوي چې کۀ وخت نۀ ؤ، بيا بۀ څۀ وو؟ پۀ هغه وخت کښې چې وخت نۀ ؤ، غني خان د رنګ او خيال پۀ زور د يار پۀ ښائسته شونډو د وصال پۀ خوب کښې ځان مخمور ويني.

څۀ وو چې هېڅ نۀ وو

نۀ سبا ؤ نۀ ماښام ؤ

نۀ رب د چا رب ؤ

نۀ بنده د چا غلام ؤ

بس يو بې پايانه عشق

ورک پۀ خپل خمار کښې

خوب د خپل وصال ؤ

پۀ خېشته شونډو ديار کښې

(١٣)

غني خان وخت نۀ د مخلوق پۀ شکل کښې ګوري چې هېڅ نۀ وو، يعني پۀ دې هېڅ کښې سبا او ماښام هم نۀ ؤ، خو يو بې پايانه عشق پۀ خپل خمار کښې ورک ؤ. د غني خان پۀ خيال وخت څۀ دے؟ خو د دلدار لټون دے. د هغه دلدار لټون چې وخت ورباندې تمام دے. وخت ورباندې ولاړ دے او د وخت ورباندې ژوند دے.

غرمه د اوړي

لکه شپه د ژمي

يو خاموشي يو قلارے خور دے

زوړندې پاڼې ونې

غلې اودې مرغۍ

وخت پښه نيولے پۀ رکاب سور دے

====

چرته کښې لرې يو بڅرے د نور

ستورے، کۀ لرې د صحرا اور دے

ما ته وړوکو پلوشو کښې وائي

کۀ غر دے لوے پۀ سر ئې لار خو شته

څۀ کۀ ژوندون يو ورک ساعت دے د هوش

يو ابدي د دۀ دلدار خو شته

(١٤)

غني خان د لمحو تغير يا د وخت ګردش د واقعاتو او حادثاتو يوه پېمانه ويني. څنګه چې د شبنم پۀ يو څاڅکي کښې ورته پوره سمندر ښکاري. دا رنګې د لمحې پۀ يو څرک کښې د زمان پوره دائره ويني.

يو ټکي د نور کښې درياب رنګا رنګ

يو څاڅکي د ساز کښې هم سوز او شړنګ

د ژوندون يوه لمحه کښې سوونه عمرونه

يو چونګ کښې د خاورو مستي او غمونه

(١٥)

خو د غني خان يو نظم “خيال او رنګ ” ته چې پۀ ژور نظر وکتلے شي، نو هغه د کائنات ټول رنګونه، ټول پړاوونه او ټول جهتونه د وخت سورے ګڼي او وخت پۀ يو داسې زورور انداز کښې تجسيم چې سيوري نه ئې د ودان ژوند تمامي ښائستونه شتون لري.

دا سوز او ساز، دا شان او شړنګ

يو سيورے د وخت، د خيال او رنګ

دا اوښ کاروان، دا سحر ماښام

دا ګوتې او شونډې او مے او جام

دا شپه د خزان او خوب د بهار

نشه د مجنون او پياله دخيام

دا ګل، دا ساز، دا شان او رنګ

يو سيورے د وخت، د خيال او رنګ

(١٦)

تر دې پورې چې هر څۀ د وخت پۀ پنجه کښې راګېر بولي، تر دې چې د انسان غوندې هستي هم د وخت پۀ پنجه کښې ايسار دے. کۀ انسان زر ځله د وړاندې تګ او د نورتګ وزرونه تلي، ولې وخت ئې وروستي پړاو ته بيايي، د خپل ځان سره غني داسې مکالمه کوي.

وخت خو تا جوړ کړے دے نو وخت به تا ته څۀ ووائي

وخت خو زما ځان دے چې د نشت کور له مې بيائي

(١٧)

مکان/ځاے او لا مکان چې مونږ وړاندې تر خپله وسه تشريح کړے دے، پۀ اړه غني خان خيال دے چې دواړه د انسان د خپل ذهن پېداوار دي.

دا مکان او لامکان

دواړه جوړ زما د ځان

دا جانان او بت او رب

زما تنده او ايمان

(١٨)

غني خان ځان پۀ پنجره کښې د بندې مرغۍ پۀ رنګ ويني چې چاپېره ترې نه د پنجرې اوسپنيز تارونه تاؤ دي او مرغۍ لګيا ده د اوسپنې تارونو سره خپل سر مسلسل وهي. غني خان هم د رواج، سماج، مذهب او روايتي سياست پۀ پنجره کښې بند دے او هغه لګيا دے، د دغه پنجرې نه د ځان او اولس د ويستو هلې ځلې کوي. د هغۀ مثال د منځنۍ اېشياء او سوېلي اېشياء ترمنځه د يو پل دے او پۀ فن کښې ئې د مشرق او مغرب ټول خواږۀ سره ګډ شوي دي (١٩) او پۀ فکر ئې د خپل خړ پښتني وطن سادګي او د جديدې نړۍ ټول مصنوعيت سره يوځاے کېږي.

غني خان د دوه اتيا کالو پۀ عمر کښې د مادي دنيا نه روحاني دنيا ته رخصت شو. خو زما پۀ خيال د زمان او مکان پۀ حدودو کښې هغۀ ځان ته خپل ځاے جوړکړو او د ټول افغان پښتون اولس کښې د رېناسنس (Renaissance) سړي پۀ توګه د ادب او فن پۀ اسمان لکه دستوري وځلېدو.

حوالې:

1. Wikipedia, the free encyclopedia

2. Wikipedia, the free encyclopedia:2

Dr Fazal Ur Rehim Marwat. Abdul Ghani Khan A-Renaisance Man Charsadda:3

Pashtunkhwa Study Centre, Bacha Khan University, 2015. P-4

:4صابر، صاحب شاه، غني لېونے- غني فلسفي- غني فنکار، مشموله. پښتو، جلد ٣١، شماره ١١_ ١٢، پېښور، پښتواکېډمي پېښور پوهنتون، نومبر، دسمبر ١٩٩٩، مخ ٢٥

:5زما (مروت)شخصي ډائري.

: 6 راج ولي شاه، ډاکټر، غني خان شخصيت او فن، مشموله: پښتو، (غني خان نمبر) ، جلد ٢٩، شماره ١_ ٤ پېښور، پښتو اکېډيمي، پېښور پوهنتون ، ١٩٩٨، مخونه ٨- ٩

Imtiaz Ahmad Sahibzada, A Breath of Fresh Air, Islamabad, The Army Press, 2016, p.xx :7

:8 چراغ حسېن شاه ، ډاکټر ، غني، خان يو د حساس ذهن خاوند، مشموله، پښتو (غني خان نمبر)، مخ ١٢٤

9: برق، غلام جېلاني، الله کى عادات، ص:٢٣٥

10: زما شخصي ډائري

11: رابندرناتهـ ټېګور، ګيتا انجلي، ژباړه: عبدالروف بېنوا، افغانستان، د ادبياتو د پوهنځي د پښتو څانګه، کال ١٣٥٤، مخونه ١١ او ١٥

12: لټون ( د غني کليات، نوے کلام) ترتيب و تدوين: محمد زبېر حسرت، پېښور، يونيورسټي بک اېجنسي مخ: ٦٩٦

13: لټون، مخ ٥٧٣

14‌: لټون، مخ ٥٦٦

15: لټون، مخ: ٣٢٢

16: لټون، مخ ٢٦٩

17: لټون، مخ ٢٤٤

18: لټون، مخ ٣٧٥

19: جهانزيب نياز، پروفېسر، خان عبدالغني خان، مشموله: تعبير مردان، کاټلنګ ادبي جرګه، ٢٠٠٥ز ، مخ ٢١٦