Pakhtoon | The Magazine Publishing Since 1928
متعلقه مضامين
Monthly Review, Vol. I, No. I, Published May 03, 1949
ايا دا مناسبه خبره ده چې لۀ معاشي او ټولنيزو موضوعاتو نه بې خبره شخص د سوشلزم پۀ حواله د خپل فکر او نظر څرګندونه وکړي؟ زما پۀ اند هو! هغوي کولے شي پۀ دې حقله خپل خيالات بيان کړي. د دې خبرې ډېر وجوهات شته؛ لۀ هر څۀ وړاندې د سائنسي علم پۀ بنياد دغه خبره څېړو.
پۀ ښکاره خو داسې اټکلېږي چې د فلکياتي او معاشي علمونو تر منځ کوم بنيادي توپېر وجود نۀ لري. د دواړو شعبو عالمان دا کوشش کوي چې د مخصوصو پديدو لپاره د عمومي قبوليت حامل داسې قوانين ايجاد کړي چې هم د دغو پديدو تر منځ اړيکې لا هم تقويه او د فهم قابل وګرځي – خو پۀ حقيقت کښې د مېتود پۀ حواله توپير موجود دے. د معاشياتو پۀ حواله د عمومي قوانينو پېدا کول لۀ دې امله مشکل دي چې پۀ هم دغه معاشي مظهر ډېر داسې عوامل اغېزه کوي چې فرداً فرداً ئې شننه او جاج اخستل يو مشکل عمل دے. لۀ دې علاوه پۀ انساني تاريخ کښې د تهذيب لۀ پېل نه وروسته جمع کړے شوي تجربات د خالصو معاشي وجوهاتو پۀ سبب منځ ته نۀ وو راغلي. د مثال پۀ توګه، د تاريخ زياتره ستر رياستونه د فتوحاتو پۀ پايله کښې زېږېدلي دي؛ هم دغه فاتحينو بيا پۀ قانوني او معاشي توګه خپل ځانونه د مفتوحه علاقو مالکان ګرځولي، هغوي د زمکو د ملکيت اجاره داري د خپل ځان حق ګرځولے او خپل د نظر لاندې خلک ئې د مذهبي رهبرانو پۀ توګه تعين کړي دي. بيا هم دغه مذهبي رهبران چې د تعليمي نظام واګې هم د دوي پۀ لاسونو کښې وې، د ټولنې او سماج پۀ طبقاتي تقسيم وګمارل شول او د يوې مستقلې ادارې شکل ئې خپل کړو. دوي د داسې اقدارو يو معاشي نظام را منځ ته کړو چې بيا خلکو او پرګنو زياتره پۀ لا شعوري توګه د دوي لۀ اغېزې لاندې دغه هر څۀ قبول کړل او د دې فاسد نظام پۀ جاري ساتلو کښې ئې خپل رول ولوبولو. لېکن تاريخي روايات تل لۀ تېر شوي پرون سره تړلي وي، مونږ لا پۀ حقيقت کښې د انساني ارتقاء دغې مرحلې ته نۀ يو رسېدلي کومې ته چې “تورستاين وبلن” (Thorstein Veblen) د چور، تالان او غارتګرۍ موده وائي. چونکې د سوشلزم حقيقي مقصد دغه د چور او تالان منځ نه وړل او د نوښت او پرمختګ لارې چارې برابرول دي، ځکه خو معاشي سائنس پۀ خپل اوسني کېفيت کښې د دې خبرې جوګه نۀ دے چې پۀ راتلونکي سوشلسټ نظام او ټولنه باندې مکمل رڼا واچولې شي. دوېمه دا چې د سوشلزم هدف د يو ټولنيز او اخلاقي مقصد پۀ لوري سفر کول دي؛ ولې سائنس بيا اهداف او مقاصد نۀ شي تخليقولے – سائنس زياتره هغه ذرائع مهيا کولے شي د کومو پۀ واسطه چې دغه مقاصد لاس ته راتللے شي. د دغو اهدافو تعين نهايت پوهه، ځيرک او د لوړو نظرياتو لرونکي اشخاص کولے شي! او بيا بې شمېره انسانان دغو اهدافو ته پۀ مشترکه توګه د لا پرمختګ هڅې او جدوجهد کوي چې بيا به نيم شعوري ډول د سماج سست حرکت نسبتاً ارتقائي مرحلو ته ور داخلېږي. هم د دې وجوهاتو لۀ کبله مونږ بايد لۀ ډېر احتياط نه کار واخلو او د انساني ټولنې مسائل د سائنس او سائنسي مېتود لۀ لارې ونۀ څېړو او مبالغه ارائي پکښې ونۀ کړو. لۀ مونږ سره دا نۀ ښائي چې دټولنيز تنظيم پۀ حواله شننې او پوښتنې صرف د ځينو خاصو ماهرينو حق وګڼلو.
د ډېرې مودې را پۀ دې خوا زياتره خلک دا خبره مني او پۀ ډاګه وائي چې انساني ټولنه لۀ شديد بحران سره مخامخ ده او خپل اهنګ او توازن ئې لۀ لاسه ورکړے او ګډوډ شوے دے. د دغسې حالت خاصيت دا وي چې د غټو او وړو ډلو سره تړلي افراد د بېګانګۍ لۀ احساس سره سره عن د مخاصمت او دښمنۍ ترحده هم رسېدلے شي. د دې خبرې د وضاحت پۀ خاطر زۀ غواړم خپله ذاتي تجربه لۀ تاسو سره شريکه کړم. پۀ دې ننني حالاتو کښې ما يو ذهين او خوش اخلاقه شخص سره د يو بل نړيوال جنګ د خطراتو پۀ باره کښې خبره کوله چې دا جګړه به پۀ څۀ ډول ټول انسانيت لۀ تباهۍ سره مخ کړي؟ ما دا تبصره هم وکړه چې يو نوے بېن الاقوامي تنظيم کولے شي مونږ لۀ دغو خطراتوڅخه وژغوري!!! د دې خبرې پۀ اورېدو دغه شخص خورا پۀ اطمينان سره را ته ووئيل، تۀ ولې او د څۀ لپاره د انساني نسل د خاتمې او بربادۍ پۀ غم اخته يې؟ زما پوره باور دے چې نيمه پېړۍ مخکښې هېڅ چا هم پۀ دومره اسانۍ او بې غورۍ سره دا خبره نۀ شوه کولې. دا د يو داسې شخص نظر او بيان دے چا چې د بهترۍ او هوساينې ټول اميدونه بائيللي دي. دا پۀ رښتيا چې د يو انتهائي کربناک حالت څرګندونه ده چې نن سبا بې شمېره وګړي ورسره لاس او ګرېوان دي. د دې خبرې وجوهات څۀ او ايا کومه بله د حل لاره شته؟ دا ډول پوښتنې خو پۀ ښکاره ډېرې اسانې دي لېکن پۀ يقين سره ورته ځواب ورکول يو ګران کار دے. زۀ د دې خبرې د ځواب ورکولو مکمل کوشش کولے شم؛ کۀ څۀ هم ما ته د دې موضوع مکمل ادراک دے چې زمونږ احساسات او هېجانات زياتره ډېر مبهم او لۀ تضاداتو ډک وي او پۀ ساده او اسانو جملو کښې نۀ شي بيانېدلے – انسان پۀ يو وخت کښې هم انفرادي او هم ټولنيز حېثيت لري. پۀ انفرادي توګه هغه د ځان او خپلو اقاربو د تحفظ کوشش کوي، د خپلو شخصي خواهشاتو د تکميل او طبيعي صلاحيتونو د ودې او پرمختګ لپاره هلې ځلې کوي او پۀ ټولنيز لحاظ د خپلو شاوخوا انسانانو او ملګرو د ډاډ او محبت د لاس ته راوړلو پۀ هڅه کښې دي؛ د هغوي پۀ غم ښادۍ کښې ګډون او د هغوي د ژوند د حالاتو د لا ښۀ کېدو لپاره هلې ځلې کوي. هم دغه متنوع رجحانات چې زياتره د يو متضاد حالت نمائندګي کوي، د انسان د مخصوص شخصيت پۀ تشکيل کښې خپله ونډه لري.
او دغه مخصوص امتزاج بيا دا خبره واضحه کوي چې يو فرد د خپل داخلي او انفرادي توازن پۀ موندلو سره کولے شي د ټولنيزې خوشحالۍ او هم اهنګۍ پۀ موندلو کښې هم خپل رول او کردار ولوبوي. دا بالکل کېدے شي چې پۀ مجموعي لحاظ د دغو دواړو رجحاناتو تعين مقابلتاً د وراثت د قانون لۀ مخې تشکيل ومومي؛ لېکن د شخصيت د تشکيل لامل بالا خره پۀ ټولنه، چاپېرچل، ټولنيز نظام او اړونده رواياتو پورې تړلي دي. يو فرد پۀ خپل ذات کښې د تعمق، فکر کولو، محسوسولو او عملي کار هڅه خو کولې شي لېکن د خپل طبعي، عقلي او جذباتي وجود لپاره بيا پۀ ټولنه باندې منحصر دي چې د ټولنيز چوکاټ نه بهرنۍ تجزيه کول يو نا ممکن عمل دے.
هم دغه ټولنه د دۀ لپاره کور، ډوډۍ، جامې، ژبه، خيالات، د محنت توکي او داسې نور مواد برابروي. د دۀ ژوند، حال، ماضي او مستقبل د هغو کروړونو انسانانو د کار، هنر او محنت تومنه تشکيلوي کومه چې پۀ ټوله معنٰي د ټولنې او سماج د لفظ شا ته ځاے او قرار لري. ځکه نو دا خبره بالکل واضحه ده چې يو فرد پۀ خپله ټولنه منحصر دے؛ د مېږو او شاتو د مچو پۀ اړوند هم دا خبره ثابته شوې ده خو د مېږو او مچو د ژوند ټول عوامل پۀ موروثي جبلتونو اډاڼه دي ولې د انسانانو تر منځ ټولنيز جوړښت او اړيکې بيا ډول ډول شکلونه او ابعاد تشکيلوي. ياداشت، نوے امتراجي تخليق، تحليلي صلاحيتونه او د ژبې او کلام نعمت پۀ انسانانو کښې داسې بدلونونه او نوښتونه را پېدا کړي دي چې تعين ئې د حياتياتي اړتياو لۀ مخې ناشونے دے. البته دغه بدلونونه او ارتقائي جبلتونه خپل اظهار د رواياتو، ټولنو، ارټ، ادب او سائنسي ايجاداتو پۀ شکل کښې کوي. نو لۀ دې خبرې دا واضحه شوه چې انسان د خپل شعوري عمل پۀ مټ پۀ خپل ژوند اغېزه کوي او پۀ دې عمل کښې د هغوي شعوري هڅې او خواهشات تر ټولو مهم رول ادا کولے شي. د پېدايښت پۀ مهال انسان پۀ موروثي توګه داسې يو حياتياتي ساخت حاصلوي کوم چې يو مشکل حالت ګڼلے شي خو ثقافتي ساخت ئې د وخت سره سره پۀ مسلسله توګه بدلون مومي او پۀ ډېره پراخه او ژوره اندازه د فرد او ټولنې تر منځ اړيکې تشکيلوي. د پخوانو تهذيبونو د متقابلې تجزيې او شننې پۀ واسطه نوې بشر پوهنه (Anthropology) مونږ ته دا خبره لا ښه واضحه کوي چې د انسانانو د مختلفو ټولنيزو رويو، ارتقائي عمل، د اوسنيو روايتي او ټولنيزو تنظيمونو لۀ حرکت سره تړلي دي. هم دغه نقطه ده کومه چې انسانانو ته د فلاح او خلاصون لاره پرانيزي او د هغوي د ارمانونو او اميدونو سر منزل ګڼل کېدلے شي. ضروري نۀ ده چې انسان د خپل حياتياتي ساخت لۀ کبله د يو او بل د بربادۍ لپاره کار وکړي او خپل ځان او ټولنه د خالي مقدر تشو بړبوکيو ته حواله کړي. کۀ مونږ پوښتنه وکړو چې ټولنيزې رويې او ثقافتي چوکاټ څنګه بدلون موندلے شي تر څو انساني ژوند لا اسانه او ارتقائي مرحلو ته ور داخل شي؟ نو بيا بايد دا خبره پۀ ذهن کښې وساتلې شي چې مونږ نۀ شو کولے ځينې مخصوص حالات تبديل کړو. د مثال پۀ توګه، د انساني حياتياتي جبلت او فطرت هغه چې مخکښې ئې يادونه وشوه، لۀ دې نه علاوه تېرو څو تخنيکي پېړيو او د نفوسو ګڼو بدلونونو داسې حالات رامنځ ته کړي چې ښائي تر ډېره وخته هم داسې قائم پاتې شي. نسبتاً پۀ نهايت ګڼ نفوسه ټولنوکښې د محنت د انتهائي تقسيم او پۀ مرکزيت ولاړ پېداواري چوکاټ پاتې کېدل ناګزيره دي. د پخوانيو وختونو هغه ساده او لۀ امنه ډک چاپېريال اوس بېخي لۀ منځه تللے دے. دا خبره به ښائي چې لږه مبالغه وي چې نن سبا انساني نسل د پېداوار د ارتکاز پر سياره (Planetary)تبديل شوے دے.
اوس به زۀ د اوسني عهد پۀ غوښتنو باندې پۀ مختصر ډول خپل نظر څرګند کړم. خبره د فرد او ټولنې تر منځ پۀ اړيکو ولاړه ده. د پخوا پۀ نسبت اوس فرد پۀ شعوري توګه پۀ ټولنه باوري شوے دے، لېکن هغه دغه باور ته د يو رښتيني محافظ او نامياتي مظهر پۀ سترګه ګوري بلکې د خپلو فطري حقوقو او عن تر دې چې د خپل معاشي وجود لپاره ئې يو مهلک او خطرناک حالت احساسوي. پۀ دې برڅېره د انسان د ځان ځانۍ او نرګسيت پۀ رجحان کښې پۀ مسلسله توګه زياتوالے راغلے دے. پۀ داسې حال کښې چې ټولنيز رجحانات کوم چې فطرتاً پۀ کمزوري حالت کښې دي، لا هم د زوال پۀ طرف روان دي او د اوسني سماج هر انسان هغه کۀ د هر ډول مقام خاوند دے، د تنزل او زوال لۀ دغه حالت نه تېرېدونکے دے. پۀ دې سماج کښې انسانان پۀ لا شعوري او حتمي ډول د خپلې انا قېديان، د عدم تحفظ او تنهايۍ ښکار دي او د ژوند د ډېرو ساده او وړو وړو خوښيو نه هم محروم او بې برخې دي. ايا دغه انسان به پۀ خپل مختصر او کرب څخه ډک ژوند کښې څۀ نا څۀ معنٰي او جوهر پېدا کړي؟
زما پۀ اند د سرمايه دارانه سماج هم دغه ګډ وډ معاشي او نفسياتي حالت د دغو ټولو خرابيو او ناخواليو اساس تشکيلوي. زمونږ پۀ وړاندې د پېداوار د توليدي توکو لپاره يوه پراخه ټولنه وجود لري چې اراکين ئې پۀ مسلسله توګه لۀ ګټو څخه بې برخې دي. دا پۀ زبردستۍ نۀ بلکې پۀ رائجو قانوني طريقو سره د يو او بل پۀ مقابل کښې ولاړ او هر يو د خپلې شخصي ګټې پۀ هڅه کښې دي.
البته دا خبره واضحه کول ضروري دي چې توليدي توکي يعني ټول پېداواري صلاحيتونه پۀ قانوني توګه د څو افرادو د شخصي ملکيت پۀ ولقه کښې دي او اصلي محنت کش هغه څوک دي چې د پېداواري ذرائعو لۀ ملکيت څخه بې برخي دي. د دغو ذرائعو مالک دا حق او قوت لري چې د مزدور د محنت قوت پۀ بيعه واخلي. هم دغه د ذرائع او وسائل د مزدور د محنت پۀ نتيجه کښې پۀ نوو معاشي موادو او فوائدو بدلېږي چې پۀ مسلسل ډول د سرمايه دار د ملکيت پۀ دائره کښې چکر لګوي. د دغه عمل بنيادي خاصيت د مزدور د پېداوار او د هغۀ د أجرت “مزدوري” تر منځ پۀ تعلق ولاړ دي. لکه څنګه چې “د محنت/أجرت ټهېکداري” (Labor Contract) پۀ ازادانه بنيادونو اډاڼه شوے، نو ځکه مزدور ته د ورکېدونکي أجرت تعين د پېدا کړے شوي جنس د حقيقي قدر پۀ بنياد نۀ تر سره کېږي بلکې دا تعين د محنتي قوت او د هغۀ د ډېر سطحي ضرورت د غوښتنې پۀ مقابل کښې د رسد لۀ مخې را منځ ته کېږي. دا خبره هم بايد واضحه شي چې د تهيورۍ لۀ مخې هم مزدور ته ورکېدونکے أجرت د هغۀ د پېداواري قوت د قدر پۀ بنياد نۀ سنجولے کېږي. شخصي سرمايه د کم نه کمو افرادو ته د ارتکازي رجحان پۀ خصوصيت ولاړه ده. دا رجحان لۀ يوې خوا د سرمايه دارانو تر منځ د مقابله بازۍ او لۀ بله پلوه د ټېکنالوژۍ د پرمختګ او د محنت پړڅېدلي تقسيم ته لاره هواروي، پۀ کوم کښې چې بيا د وړو وړو توليدي يونټونو ځاے ستر توليدي يونټونه استعمالوي. د دې حرکت پۀ پايله کښې داسې يو سرمايه دارانه اٰمريت منځ ته راځي چې بيا ئې د دېو هېکله پېکر پۀ وړاندې پۀ جمهوري ډول منظمه ټولنه هم خپل وجود ثابت نۀ شي ساتلے او لۀ ماتې سره مخ کېږي.
دا يو حقيقت دے چې سياسي ګوندونه قانون جوړوونکو ادارو ته اشخاص ورمعرفي کوي چې مالي لګښتونه ئې هم دغه سرمايه دار پۀ غاړه واخلي او بيا دغه ګوندونه د خپلو شخصي موخو پۀ خاطر دغه خلک لۀ مقننې څخه را جلا کوي چې پۀ پايله کښې ئې عوامي نمائندګان د ټولنې د محرومو طبقاتو چوپړ او حفاظت نۀ شي کولے. لۀ دې نه علاوه هم دغه سرمايه داران پۀ بديهي توګه د ننني دور د رسنيو ذرائع لکه اخبار، رېډيو، ټيلي وژن او حتٰي تعليمي منابع لۀ خپلې ولقې لاندې راولي. پۀ هم دې سبب نو بيا دا يوه مشکله او نا ممکنه خبره ده چې څوک دې پۀ دغسې يو حالت کښې د ټولنې رښتيني معروضي نتائج اخذ او د خپلو سياسي حقوقو نه دې پۀ ځاے او دانشمندانه ګټه پورته کړې شي. د سرمايې د شخصي ملکيت پۀ بنياد را منځ ته شوے اقتصاد دوه مهم ابعاد لري: لومړے دا چې د توليدي ذرائعو ملکيت شخصي او فردي دے او مالک ئې د خپلې خوښې سره سم مخ پۀ وړاندې بيائي – دوهم دا چې محنتي ټهېکداري سسټم هم ازاد او بې لګامه دے. کۀ څۀ هم مزدورانو د سختې او اوږدې مبارزې پۀ پايله کښې د ټهېکداري نظام پۀ ځينې خاصو برخو کښې ښې لاس ته راوړنې لرلې دي خو پۀ مجموعي لحاظ اوسنے معيشت د خالصې سرمايه دارۍ استازيتوب کوي. توليد د استعمال او ضرورت لپاره نۀ بلکې د ګټو او فردي منافعو لپاره کېږي. داسې هېڅ ضمانت وجود نۀ لري چې ټولو قابلو او کار غوښتونکو افرادو ته به تل د کاراو محنت مواقعې برابرېږي، بلکې د تل لپاره د بې روزګارۍ وېره موجوده ده او لښکر لښکر ځوانان د بې روزګارۍ او محروميت ښکار دي. لکه څنګه چې دغه بې روزګاره او محنتي مزدوران کله هم د ځان لپاره يوه ګټوره منډۍ نۀ شي تشکيلولې، پۀ هم دې خاطر د ضروري اشياو توليد را محدودوي چې بيا د مالي مشکلاتو ستونزه لا هم پرمخ ځي.
د دې پۀ ځاے چې د ټيکنالوژۍ پرمختګ انساني ژوند ته اساني ور پۀ برخه کړي، د دې برعکس بې روزګاري لا پۀ کښې زياتېږي. د زياتې ګټې هوس او د سرمايه دارانو تر منځ غليظه مقابله بازي د عدم استحکام او شديدې کساد بازارۍ سبب ګرځي. هم دغه بې بندوبسته مقابله بازي د محنت يو پراخ تاواني شکل ته وده ورکوي او د افرادو ټولنيز او سماجي شعور لۀ رکود او مفلوجيت سره مخ کوي. د انسانانو شعوري مفلوجيت د سرمايه دارۍ سسټم تر ټولو ستر لعنت ګڼلے شي. زمونږ ټول تعليمي نظام هم د دغه لعنت ښکار دے. پۀ محصلينو کښې د بې درېغه مقابله بازۍ فکر ته وده ورکول او د را تلونکي لپاره صرف او صرف د پېسو او دولت جوړونې تربيت ورکول کېږي. زۀ اوس پۀ دې خبره باوري شوے يم چې لۀ دغو ټولو لعنتونو او حباثتونو څخه صرف پۀ يوه طريقه يعني د يو سوشلسټ معيشت (Socialist Economy) پۀ را رغولو سره د نجات ساحل ته رسېدلے شو. لۀ دې سره سره د يو داسې سر تا سري تعليمي نظام جوړښت چې هدف ئې صرف انساني او ټولنيزه هوساينه وي. يو داسې منصوبه بند معيشت چې توليد پۀ کښې د عوامي اړتياو لپاره کېږي او کار د کار د قابلو کسانو پۀ منځ کښې پۀ هم دې خاطر تقسيمېږي تر څو چې هر سړے، ښځه، بوډا او ماشوم ته خپل خپل حق او د بنيادي اړتياو ضمانت مهيا کړے شي. دا خبره واضحه کول ضروري ده چې صرف منصوبه بند معيشت ته سوشلزم نۀ شو وئيلے، پۀ دغسې معيشت کښې بيا فرد عن د غلامۍ عهد ته رسېږي. د سوشلزم د کاميابۍ لپاره ضروري ده چې څو انتهائي مشکل سياسي او ټولنيز مسائل حل کړے شي. د سياسي او معاشي طاقت مرکزيت د ډېر زيات اهميت وړ دے. د يوې بې لګامه بيوروکراسۍ (bureaucracy) لۀ مرکزيت څخه پۀ څۀ ډول مخنيوے کولے شو؟ فردي حقوق څنګه تأمينولے شو؟ او لۀ دې سره سره د بيوروکراسۍ د زور او طاقت پۀ مقابل کښې څنګه او پۀ څۀ ډول يو حقيقي جمهوري او ازاد طاقت را منځ ته کولے شو؟
زمونږ د سوشلزم پۀ دغه عبوري عهد کښې د سوشلزم د مسائلو او مقاصدو صراحت (clarity) انتهائي ضروري او د اهميت وړ دے. لکه څنګه چې نن سبا پۀ دغه ډول مسئلو باندې يو ازاد بحث هم لويه ګناه ګڼلې شي. کۀ څو زۀ د عوامي او اولسي مفاداتو پۀ خاطر د دغې جريدې )منتهلي ريويو( قيام او پېلول خورا مهم اقدام بولم اود زړۀ لۀ کومې پرې خوشحاله يم.
د هوښيارتيا او بېوقوفۍ تر منځه فرق دا وي چې
“هوښيارتيا حدونه لري”.
ائن سټائن
