‘نړيوال تنقيدي معيارونه’: د پښتو ادب ضرورت – بېدار اصلزے

متعلقه مضامين

د خوشحال خټک د اېتهيکل کنټريبيوشن جائزه – بېدار اصلزے

ژبه، ژبپوهنه او د پښتو املاء – بېدار اصلزے

باچا خان: د عدم تشدد یو بشپړ باب – بېدار اصلزے

مونږ کۀ پۀ معاصره انساني علمي شتمنۍ نظر واچوو نو راته ښکاره به شي چې ډېر علمي ډګرونه پۀ خوا چې به د فلسفې څانګې وې، نن د بشپړ سائنسونو حېثيت لري. پۀ دې کښې يوه وجه د دوي د منظمتيا پۀ طرف تلل او ځانګړي Methodologies خپلول وو – دا Methodologies کۀ يو خوا پۀ خپله د تنقيدي شعور زېږنده وي نو بل خوا دوي پۀ نولسمه پېړۍ کښې تنقيدي تهيوريو ته هم يوه داسې لار سمه کړه چې معاصر تنقيدي معيارونو پۀ ځان کښې دننه د بشپړ فلسفيانه او علمي نظامونو بڼه خپله کړه او چې دا تنقيدي معيارونه نۀ يواځې دا چې د فنپارې کره کوټه معلوموي، بلکې د فنپارو دننه د حقيقت (Reality) امکان او دې ته د رسايۍ هڅه هم کوي او د دې هر څۀ پۀ شا د دې هغه Epistemological اړخ پۀ پام کښې ساتل ضروري دي چې د دې معيارونو ارزښت ئې لا اوچت کړے دے.

پښتو ادبيات تر دې دمه ډېر کم پۀ داسې سنجيده تنقيدي معيارونو تللے شوي دي. لۀ بده مرغه دلته تر د Ph.D. لېول څېړنو کښې هم عمومي رجحان دا پاتې شوے دے چې پۀ تهيورۍ شخصيت دروند وګرځي، يا داسې وئيل به هم مبالغه نۀ وي چې شخصيت اول راخستے کېږي او بيا د ناپ د پاره ورته کوټه ګزونه تيارولے کېږي. اوس د دې کله هم دا مطلب نۀ دے چې شخصيتونه پۀ څېړنو کښې کوم رول نۀ لري، خو ولې د شخصيتونو څېړنه او د هغوي د کارونو او زيارونو لوست، کره کوټه معلومول او ستائيل به مونږ نه د کره تنقيدي معيارونو تقاضه کوي او دا ډول معيارونه دلته کۀ پۀ نيشت حساب نۀ دي؛ ولې يا خو کوټه دي او يا ئې حېثيت ثانوي پاتې شوے دے. نو پۀ داسې حال کښې کۀ مونږ پۀ رښتيا د پښتو ادبياتو معيار اوچتول غواړو او يا ئې د نړيوالو د څېړنو )پۀ ځانګړې توګه د اکادميک څېړنو( وړ ګرځول غواړو نو تر هر څۀ زياته اړتيا به تنقيدي شعور ته لرو چې پۀ دې لړ کښې نړيوال تنقيدي معيارونو ته پاملرنه ډېره مهمه ده.

زما مخې ته د سميع الدين ارمان هم داسې يو زيار ‘نړيوال تنقيدي معيارونه’ پروت دے چې پۀ دې ليکنه کښې به پۀ دې او دې سره د پښتو متعقله صورت حال باندې يو څۀ خبره کوم.

انسان چې پۀ فطرتي توګه د قياس ارايۍ (speculation) خصلت لري او د دې خصلت تر مخه هغه مجبور دے چې سوال وکړي او بيا د خپل سوال ځواب ووائي، تر دې دمه انساني علمي شتمني پۀ يو ډول د هم دې عمل نتيجه ده. انسان سوال پورته کړے دے او بيا ئې ځواب ورته وئيلے دے او داسې ئې خپله رايه قائمه کړې ده. مونږ کۀ د انسانانو پۀ دې علمي شتمنۍ نظر واچوو نو و به ګورو چې دوي د مخصوصو معيارونو تر مخه چرته چرته دا سوالونه ادبيات ګرځولي دي او چرته چرته ئې پۀ دوي ورکړې رايې او ځوابونه – د درجه بندۍ (categorization) دا معيارونه د ادبي تنقيدي معيارونو پۀ نوم پۀ دې ستره شتمنۍ کښې پېژندلے شي.

دراصل دا هم د انسان د speculation يوه برخه خو ده چې پۀ خپلو سوالونو او د هغوي پۀ ځوابونو او رايو ئې هم رايې قائمې کړې دي او بيا کۀ مونږ وګورو نو د دې محرکات (Motives) هم ډېر ښکاره دي لکه چې يو انسان ولې سوال ولري؟ ولې ځواب ورته ووائي؟ او هم داسې د دې سوالونو او ځوابونو دې نوعيت، ساخت، ارزښت او افاديت څۀ وي؟ هم داسې دا محرکات بيا دا تنقيدي معيارونه هم پۀ دوه ډولونو وېشي: يو ډول تنقيدي معيارونه ‘د تخليق ټولنيز ارزښت’ يا ‘افادياتي بڼه’ پۀ پام کښې نيسي او دا بل ډول ټول پۀ ټوله د تخليق، لوست او څېړنو پۀ لړ کښې اساسي حېثيت لري؛ چرته چې پۀ نوعيت، بنياد، ساخت، سرچينې او ارزښت خبره کېږي او يا ورته لارې سمولې کېږي. د پښتو پۀ تنقيدي مېدان کښې عموماً د اول ډول تنقيد ته پاملرنه شوې ده او دا دوېم ډول تنقيد دلته پۀ نوو ليکنو کښې خال خال موندلے کېږي. د تنقيد دا دوېم ډول د Epistemology سره د لرغوني او ژور تړون پۀ بنياد دے. Epistemology د فلسفې يوه بنيادي څانګه ده چرته چې د علم پۀ نوعيت، ساخت، حېثيت او امکان خبره کېږي او نن سبا د دې رول او ارزښت د څېړنو پۀ لړ کښې لا زيات شوے ځکه دے چې د څېړنو پۀ لړ کښې بنيادي سوال چې کوم را پورته کېږي، هغه يوې موضوع ته د رسايۍ د Epistemology وي او د فلسفې پۀ تاريخ کښې دا Epistemology او ادبي تنقيد سره څنګ پۀ څنګ يا د يو بل پۀ اساس را منځ ته شوي دي. د ادبي تنقيد جرړې چې تر لرغوني يونان رسي او ارسټوټل (Aristotle) ئې پۀ باقاعده ډول اولنے نقاد منلے شي، خو ولې د هغۀ نه هم يو څۀ زمانه وړاندې يو Pre-Socratic Philosopher زينوفېنيز (Xenophanes) د شاعرۍ پۀ نوعيت خبره کړې وه. هغۀ در اصل د يونان مشهور شاعرانو هومر (Homer) او هيسيوډ (Hesiod) سره پۀ دې اختلاف لرلو چې خدايان بېخي دا ډول اخلاقي غورځېدلي نۀ دي لکه چې دوي را پېژندلي دي ]چې وروستو د هغۀ د دې نظر اغېزه پۀ پلېټو (Plato) هم لېدې شي[، بلکې د عقل تقاضه دا ده چې خداے دې يو وي او کوم چې به پۀ هېڅ ډول انسانانو سره ورته والے نۀ لري او داسې ئې شاعري هم الهامي نۀ ګڼله، ځکه چې د هغۀ پۀ خيال خداے کله هم داسې کول نۀ غواړي چې پۀ انسانانو کوم حقيقت را نازل کړي او بيا کۀ د کوم شاعر پۀ تيارۀ کښې غشے رسا ولګي هم، نو د دې هېڅ کله دا مطلب نۀ دے چې دا کوم حقيقت دے، بلکې دا يو څۀ داسې شے دے چې حقيقت ته نزدې (truth-like) دے او بيا زياتوي چې دا حقيقت ته نزدې يو څۀ کله هم مونږ پۀ ماضي کښې نۀ شو موندلے، بلکې مونږ ته پۀ خپل راتلونکي کښې ئې لټون پکار دے او داسې د پرون د شاعرانو هېڅ وېنا زمونږ د پاره حقيقت ته نزدې يو څۀ نۀ دي. زينوفېنيز پۀ دې وېنا د Epistemology پلار هم ګڼلے شي او د ادبي تنقيد پۀ بنسټګرو کښې هم شمارلے شي او دا مونږ ته را ښائي چې د تنقيد او د Epistemology دا تړون ډېر لرغونے دے؛ خو ژور هله شو کله چې شوپنهاور (Schopenhauer)، کوم چې کۀ څۀ هم ډېره اغېزه د کانټ (Kant) نه اخستې وه؛ خپل غېر منطقي، بې سمته او اواره خو سوچه ‘Will’ پۀ Reason مقدم وګڼلو او د phenomenal دنيا د کنټرول کولو جوګه ئې وګرځولو نو داسې ئې Aesthetics ته د مرکزيت ور پرانستلو ]د کوم نه چې يو رجحان داسې هم جوړ شو چې تقريباً نيټشے (Nietzsche) او برګسان (Bergson) غوندې د نولسمې پېړۍ پۀ continental فلسفيانو را تېر شو او تر شملې پېړۍ نۀ يواځې دا چې ئې ځان را ورسولو، بلکې د بشپړتيا پۀ طرف ئې هم چټک ګامونه پورته کړل[. نو داسې مونږ سره يو ډول هغه تنقيدي معيارونه وو چې د ځانګړې بشپړه Epistemological Theory نه شته شوي وو: لکه د پلېټو، ارسټوټل، يا د Medieval دورې د فلسفليانو فلسفو نه او يا د کانټ او هېګل (Hegel) فلسفيانه نظامونو نه؛ او دا بل ډول داسې تهيورۍ دي چې خصوصاً پۀ شمله پېړۍ کښې شته شوې دي او کومې چې اساسي حېثيت د تنقيدي تهيوريو لري خو ولې پۀ وړاندې مزل پۀ ځان کښې دننه د يو بشپړ Epistemological نظام ښکارونه کوي او يو څو مثالونه ئې Deconstruction, Reader-Response Theory او يا New Historicism دي. تر دې چې Feminist Criticism هم، کوم چې عموماً سياسي يا ټولنيز ادبي خوځښت ګڼلے شي، د Hélène Cixous د کنټريبوشن تر مخه Epistemology سره شراکت لري. د هغې پۀ خيال چې انساني سوچ لکه ‘شپه – ورځ’، ‘سپين – تور’، ‘پوست – کلک’ يا ‘زړور – بې زړۀ’ غوندې پۀ اپوزيشنز (Oppositions) باندې ودرول (Construct) شوے دے او د اپوزيشنز پۀ دې درجه بندۍ کښې بيا ښځه پۀ کمزورو او سړے پۀ زورورو علامتونو سره را پېژندل شوے دے نو بايد ښځې دې داسې ادب تخليق کړي چې دا ودرول شوے سوچ ونړوي. البته زۀ دلته پۀ هرې تهيورۍ ځان ځان له خبرې کول مناسب نۀ ګڼم، ځکه چې پۀ دې حوالې سره بحثونه به لوستونکي پۀ دې کتاب ‘نړيوال تنقيدي معيارونه’ کښې ولولي؛ خو ولې کومې نکتې چې زۀ مخې ته راوړول غواړم، بايد د لوست پۀ وخت ئې پۀ پام کښې وي.

زما غرض چې د معاصر تنقيدي معيارونو د Epistemology سره نزدې تړون ښکاره کول او پۀ دې اساس د دې معيارونو ارزښت پۀ ګوته کول دے، نو داسې ضروري ګڼم چې د بره ياد دواړو ډولونو نه يو يو مثال راوړم.

د اول ډول مثال به مونږ د کانټ فلسفيانه نظام را واخلو. د کانټ ټول فلسفيانه کار د هغۀ درې Critiques )کوم چېCritique of Pure Reason, Critique of Practical Reason او Critique of Judgment دي( کښې راټول دے. دا پۀ اصل کښې د هغۀ د Mind د څېړنو درې کېټيګرۍ دي چې د يادو Critiques سره پۀ ترتيب کښې Knowing, Willing او Feelings دي. د کانټ اول Critique د هغۀ د ټول فلسفيانه نظام پۀ تشکيل کښې اساسي حېثيت لري – دې ياد Critique کښې کانټ Epistemology تشکيل کړې ده او پاتې دوه Critiques چې د اخلاقياتو او جمالياتو مباحث پۀ کښې دي، د هم دې Critique پۀ بنياد ولاړ دي. کانټ پۀ اولني Critique کښې د Empiricism او Rationalism سره پۀ ځاے د بوتللو هڅه کوي او خصوصاً چې دواړو انتهاګانو کانټ د کوم تجسس سره مخ کړے ؤ، د هم هغې د حل کولو هڅه کوي. د کانټ بنيادي سوال پۀ دې لړ کښې دا ؤ چې ‘How synthetic judgements a-priori are possible?’ د کوم نه چې د هغۀ مراد ؤ چې زمونږ پۀ تجربو اډاڼه مشاهدات Universal او Necessary ولې دي؟ لکه مثال ورکوي چې 5+7 هر ځل او هر چرته 12 ولې دي؟ کانټ د دې د پاره د Knowing پۀ برخه کښې کار کوي او پۀ درېو نورو برخو ئې وېشي چې Sensibility, Understanding او Reason دي. د کانټ د نظام دا بحث کۀ څۀ هم مشکل نۀ دے خو اوږد ضرور دے او د ليک د اوږدېدو د وجې زۀ د هغۀ د دې نظام سر سري خاکه وړاندې کوم.

کانټ د خپل سوال د ځواب پۀ لړ کښې وائي چې زمونږ هر Perception د ګڼ شمېر Sensations نه شته کېږي او دا Sensations د نامعلوم causes زېږنده دي ]کوم ته چې کانټ بيا Things in themselves وائي او کوم چې پۀ ټوکرۍ کښې لکه د ګډ وډ پرتو توکيو پۀ مثال وي[. هر کله چې زمونږ Perception جوړېږي نو زمونږ د Mind دوه مهم Intuitions ‘زمان’ او ‘مکان’ پۀ دوي لاګو کېږي، کوم چې دوي ته يو خاص ترتيب ورکوي او داسې هغۀ بيا د Mind يوې بلې برخې Understanding ته ور وړاندې شي کوم چې بيا د Quality, Quantity او Relations د دولس کېټيګريانو تر مخه زمونږ د پوهېدو ) ادراک کولو( کښې مرسته کوي. د کانټ د را پورته کړي سوال د ځواب پۀ لړ کښې د دې عمل مثال ستاسو پۀ لاس کښې کتاب واخلئ؛ دا کتاب چې تاسو ګورئ نو دا ګڼ شمېر Sensations دي کوم چې د بهر نه تاسو تجربه کوئ او هم چې تاسو ته يو کتاب ښکاري او هم تاسو ئې ادراک کوئ چې کتاب دے نو پۀ دې کښې د ستاسو د Mind بېلابېل Intuitions کار کوي او داسې دا پۀ يو وخت هم Synthetic او هم a-priori دے؛ او يا پۀ نورو لفظونو کښې چې يوه مشاهده پۀ ځان کښې دننه هم د تجربې پۀ اساس ده او هم د Mind د مخصوص ساخت تر مخه ده. کانټ هم دغه سوال Aesthetics ته هم راوړي او هلته هم دې ته د خپلې Epistemology پۀ بنياد ځواب وائي. کانټ غواړي چې څنګه لکه د Rationalist مفکرينو د ښکلا Universality پۀ ځاے وساتي او هم لکه د Empiricist ئې Subjectivity هم. کانټ د ښکلا پۀ لړ کښې د عمومي ادراک د عمل د درو پړاونو ]اول: د Sensations پۀ زماني او مکاني وجدان Perception جوړول؛ دوېم: دا Perception يو عکس ته اړول او بيا درېم: د عکس د Conceptual چوکاټ کښې درجه بندي کول او بشپړه ادراک کول[ پۀ ځاے د دوو پړاونو حسي عمل ګڼي ]يعنې د اول او دوېم[ او د کانټ پۀ لفظونو کښې دا داسې بيان دے؛ There is no science of the beautiful, but only critique. کانټ پۀ دې بنياد د “ادب د پاره د ادب” پلويانو کښې Romanticism ته زمکه هواروونکو نه ؤ. مونږ کۀ وګورو نو د کانټ پۀ نظام کښې اول پۀ بشپړه ډول Epistemology شته شوې ده او بيا پۀ هغۀ ولاړه تنقيدي تهيوري. د دوېم ډول مثال د پاره به پۀ بره کرښو کښې ياد د Feminist Criticism مثال بس وي، کوم چې يوه تنقيدي تهيوري هم ده او ځان له Epistemology هم.

تر دې دمه بحث نه به لوستونکو ته د تنقيدي تهيوريو د Epistemology سره دا دوه ډوله تړون او د معاصر تنقيدي معيارونو بشپړتيا اندازه شوې وي، خو بيا هم پۀ دې لړ کښې يو څو نورو مهمو نکتو ته هم د لوستونکو پام را ګرځول ضروري ګڼم. پۀ دې لړ کښې يوه نکته خو دا ده چې د تنقيد او د Epistemology تعلق وخت پۀ وخت پۀ بېل بېل ډول پاتې شوے دے لکه چې ما د دوي دواړو تعلق پۀ حوالې سره د زينوفېنيز يادونه کړې وه د هغۀ پۀ زمانه کښې او ځکه د هغۀ پۀ وېنا کښې هم پۀ شاعرۍ نقد پۀ داسې ډول اختياري نۀ ؤ لکه کوم چې معاصر تنقيد کښې دے – لرغوني يونان کښې برعکس لکه د نن شاعري، نثر او عمومي ليک يا فکشن او نان فکشن غوندې درجه بندۍ واضحې نۀ وې. هلته هومر او اېميډېکليز (Empedocles) دواړو ليکل منظوم کړي وو، البته دا بيا ارسټوټل ؤ چې دا ئې بېل کړل او فرق ئې واضح کړو چرته چې هومر يو شاعر او اېميډېکليز يو Physicist وګرځېدو او داسې پۀ دا زمانه کښې دا ډول تړون پۀ يوه حواله جبري ؤ، او بيا برعکس د دې پۀ معاصر ادبي تنقيدي تناظر کښې دا اختياري دے او د دې هم دې بڼې دا ځان کښې دومره بشپړ کړے چې نۀ صرف د تخليق پۀ حوالې سره خبره کوي بلکې ټول پۀ ټوله Epistemology تشکيلوي. پۀ دې لړ کښې دوېمه نکته دا ده چې عموماً د تنقيدي تهيوريو درجه بندي هم پۀ دوه ډوله شوې ده چې يو ته Extrinsic Criticism او بل ته Ontological Criticism وئيلے شي او د کومو يادونه چې پۀ څۀ نه څۀ بڼه د سميع الدين ارمان د کتاب کليدي ليکنې ‘نړيوال تنقيدي معيارونه’ د سر پۀ کرښو کښې هم شوې ده – لکه چې ليکي:

د نولسمې او شلمې پېړۍ د تنقيدي جهان ځيرکه لوستنه دا يوه نکته را برڅېروي چې دلته دوه مکاتب فکر شتون لري: يو نظر/فکر/خيال مرکزي ټولګے دے چې دوي د ادب د زېږون لاملونو، تشکيلاتو او د نورو علمياتي مېدانونو سره د تړون/ پېوستون پۀ باب له مباحث مخ پۀ وړاندې بوځي. د ادبي جوهر د کاروونې سياسي، اخلاقي او سماجي انځورګرۍ د نوعيت/ ماهيئت/ علميت رنګونه او د رنګونو امتزاجونه رامنځ ته کوي…

بل ټولګے د عملي تنقيد کوونکو دے. دوي د متن مرکزي رويه خپله کړې ده، د دقيق/ متنوع/ ازاد لوست پلويان دي خو تر دې حده نۀ چې د ماتن/ تخليقکار وجود ترې نه ټول پۀ ټوله بهر کړي…

د ماقبل الذکر ټولګي د زيار پۀ نوعيت کښې فکري/ فلسفيانه نظري څرکونه ډېر ښکاره دي او د مؤخر الذکر ټولګي پۀ کار زيار کښې د يادو متنوع فکري مباحثو اطلاق/ تنفيذ/ تشکيل زيات برڅېر دے.

خو دلته زۀ دا نکته ښکاره کول غواړم چې زۀ د تنقيد او د Epistemology د کوم تعلق خبره کوم، دا بېخي هغه هم نۀ دے کوم چې خصوصاً پۀ دې کتاب کښې د تنقيد پۀ اولني ډول کښې پۀ ‘علمياتي مېدانونو’ او ‘علميت رنګونه’ ياد شوے دے؛ دا دراصل هم هغه ډول Epistemology ده چې پۀ فلسفيانه نظامونو کښې خپلواکه بڼه لري او تنقيدي تهيورۍ پرې ولاړې دي لکه چې بره مو ورته اشاره کړې وه چې د پلېټو يا ارسټوټل يا د Medieval دورې د فلسفيانو او يا د کانټ او هېګل نظامونه، او هم داسې دا Epistemological تړون داسې هم نۀ دے لکه چې د Ontological Criticism برخه وي؛ ځکه چې Ontology چې د حقيقت (Reality) پۀ حوالې سره خصوصاً being and existence د سوالونو د ځوابولو هڅه ده چې يو ځاے پۀ خپله Epistemological سوالونو سره پۀ مخ شي: لکه چې کۀ مونږ دا منو چې حقيقت مادي (Material) دنيا ده يا تصوراتي (Mental) دنيا ده يا څۀ نور څۀ ده، نو يو ځاے به خامخا سوال دا هم بيا پورته کېږي چې مونږ څنګه پوهېږو چې حقيقت مادي يا تصوراتي يا څۀ بل څۀ دے؟ او دې سوال ته ځواب به Epistemology وائي. معاصره Epistemology عموماً ټوله او خصوصاً د ننني تنقيدي معيارونو تر مخه زمونږ پۀ وړاندې يوه داسې بڼه لري چې د Ontology شتون ور پۀ کښې لازمي نۀ دے، البته Ontology اوس هم چرته نه چرته خامخا Epistemological سوال ته راګرځي. د دې مثال مونږ سره پۀ دې تهيوريانو کښې هم پۀ خپله موجود دے لکه Feminist Criticism چې Epistemology سره خو شراکت لري خو ولې سوچه Ontological مباحثو کښې نۀ پرېوځي. د دې برعکس Reader-Response تهيوري واخلئ چې هم پۀ کښې د Reader دا Response هم Ontology ده او هم Epistemology ده. دلته د لوستونکو پۀ ذهنونو کښې سوال دا هم را ګرځېدے شي چې کۀ د Ontology بحث پۀ Epistemological سوال ودرېدے شي نو ولې د Epistemology بحث تر Ontology نۀ غزېږي؟ نو د دې سوال ځواب داسې ممکن دے چې معاصر فلسفيانه نظامونه تقريباً د کومې Objective Reality د معلومولو پۀ ځاے پۀ Phenomenal دنيا تشکيل شوي ساخت باندې د پوهېدو هڅې او د هغوي د سرچينو لارې څاري کوم چې سوچه Epistemological بحث دے.

تر دې دمه د بحث نه زما مطلب د معاصر تنقيدي معيارونو پۀ لړ کښې هم دا نکته را برڅېره کول وه چې د تنقيد پۀ دې دوه ډوله عمل ]عموماً ټول پۀ ټوله تنقيد او خصوصاً پۀ معاصر تنقيدي معيارونو[ کښې دې بايد Epistemological اړخ د پامه نۀ غورځولے کېږي او بيا دا ځکه هم چې دا مونږ ته د Aesthetics پۀ بنياد ولاړه Reality ښائي او کۀ نۀ، خو ولې د Aesthetics پۀ بنياد پۀ شته Reality د پوهېدو او رسېدو امکانات ضرور پۀ ګوته کوي او داسې دا مونږ پۀ دې نتيجه هم رسا رسوي چې د ادب پۀ تخليق، لوست او څېړنو کښې د داسې تنقيدي معيارونو څومره مهم رول کېدے شي.

اوس چې مونږ پښتو ادبياتو ته نظر وکړو نو داسې ډېر کم پۀ نظر راځي چې د ادب د تخليق، لوست او څېړنو پۀ لړ کښې دا ادبي تنقيدي معيارونه پۀ سنجيده توګه پۀ پام کښې ساتلے شوي وي. کۀ پۀ دې لړ کښې د پښتو د يوې لنډې دورانيې د اکېډمک څېړنو يوه جائزه يواځې د هغوي د رېسرچ سوالونو نه هم واخلو نو د دې رويې يوه statistical اندازه به زمونږ مخې ته راشي. هم داسې کۀ اکېډمک syllabi هم د تنقيد د مضمون پۀ حوالې سره وګورو نو شايد چې دلته د پښتونخوا د هائي اکېډمک رېنک پوهنتون ‘پېښور پوهنتون’ د M.A English Syllabus کښې هم د تنقيد مضمون د T.S. Eliot نه وړاندې تللے نۀ دے او بيا پښتو خو پۀ دې لړ کښې د اردو زده مباحثو پۀ رحم و کرم روانه ده او پۀ خپله د M.A اردو Syllabus تر مخه د تنقيد د مضمون کورس کونټنټس د فرسودګۍ تر څنګ دومره معتصبانه دي چې ټول مشرق ئې يواځې پۀ شمار شپږو اردو دانانو ته د ‘مشرقي نقاد’ پۀ نوم را ټول دے او بيا پاتې نور کسر خو هسې هم ‘ارسطو سے ايليټ تک’ پوره کړے دے!!!

بهرحال، پۀ دې کښې يو خنډ د پښتو ژبې د سياسي واک نه لري والے دے. اوس بر عکس د دې هر څۀ، د پښتو ژبې ليکوالان د خپلې ژبې علمي شتمنۍ د پاره خپل زيار د يو متبادل پۀ توګه هم باسلے شي او بيا د نن غوندې د سهولتونو پۀ دور کښې خو دا هېڅ ګرانه هم نۀ ده؛ خو ولې دلته هم ترجيحات د ډېر لنډ مهاله نتائجو پۀ دام کښې ګېر دي. د پښتو هر لس چاپ کېدونکو کتابونو کښې شايد پۀ تواتر يو کتاب د ‘ادبي تنقيد’ نۀ وي او پۀ سلو کښې بيا لکه د پروفيسر راز ‘کاسمک سيکسوليزم’ شايد کۀ يو چاپ هم شي، کوم چې خپله تنقيدي تهيوري ځانګړې Epistemology او بشپړه Ontology ولري. دا ټول صوت حال دوه خبرې ډېرې ښې پۀ ډاګه کوي: يوه دا چې پۀ پښتو کښې د تنقيد پۀ حوالې سره کار انتهائي کم دے او دوېمه دا چې کېدونکے کار چې زياتره برخه ئې تخليق ده، پۀ دې کښې به تنقيدي شعور عام کول وي او د دې دواړو خبرو پۀ اعتراف دا ضرورت لا شدت اخلي چې پښتو ادبيات د نړيوال تنقيدي معيارونو اګاهۍ ته انتهائي اړتيا لري. څو کۀ مونږ خپل ادبي معيار اوچتول غواړو او خپل ادب ته د نړيوالو پام را ګرځول غواړو نو بايد پۀ دې لړ کښې سنجيده کار وکړو.

د سميع الدين ارمان ‘نړيوال تنقيدي معيارونه’ پۀ دې لړ کښې مونږ سره د تنقيد پۀ حوالې سره د ايجوکېټ کېدو د پاره يو متبادل دے او کوم چې دلته ځائي د تنقيد اکېډمک کورسز ]خصوصاً د اردو، پښتو او تر دې چې د انګلش د اېم اے د تنقيد مضمون[ نه Updated Contents لري او خصوصاً د دې کتاب کلېدي مضمون ‘نړيوال تنقيدي معيارونه’ د دې کار ذمه تر سره کوي.

هم داسې د دې کتاب نورې ليکنې د پښتو د معاصر ادب پۀ بېلابېلو مضوعاتو مقالې يا پۀ کتابونو ليکلې شوې سريزې دي، کومې چې د هم دې تنقيدي معيارونو پۀ اطلاق بشپړه شوې دي چې د دغه معيارونو د practice نمونې دي.

د دې کتاب يو بل مهم اړخ دا هم دے چې دا ډېره ‘Data زدګي’ هم نۀ ده لکه ليوټارډ (Lyotard) چې د کمپيوټر پۀ راتګ سره ورته اشاره کړې ده؛ د هغۀ د وېنا تر مخه ‘علم اوس د Data بڼه خپله کړې ده چې پۀ زيات تشهير زياته خرڅېږي يا پۀ نورو لفظونو کښې چې دا کتاب محض Data Collection يا Copy, Paste نۀ دے چې پۀ شا ئې د کوم تشهير اغېزه وي او يا د کوم تشهير غرض ]او تشهير پۀ معنٰي د درېمګړو د مفاداتو پالنه ده[ او د دې پته پۀ کتاب کښې ځاے پۀ ځاے موضوعاتو ته اپروچ نه هم پۀ ښه توګه ښکاري، لکه چې يو دوه ځايه ليکي:

پۀ مصاصر تنقیدي ډسپلن کښې نقل، تقلید، سرقه، استفاده، توارد او سلف پلېجرازم د بېن المتونیت د تهیورۍ پۀ وسیله ثابتېږي. پښتو ادب کښې د دې کوټلي عملي مثالونه لا هم د پښتو پۀ تنقید کښې تقریباً معدوم دي.

يا

پۀ اردو/پښتو/هندي/عربي او فارسي ادب کښې دا سوال هم ډېر مهم دے چې دلته مابعدجديديت د جديديت نه اول راغلے دے خو د دې اثبات لۀ پاره کُلي عملي ادبي استدلال لا هم پۀ يو مجموعي او اتفاقي صورت نۀ دے خپل شوے. دې مفروضې ته کۀ عملي جامه واغوستې شي نو د مشرق او مغرب د ادبي رجحاناتو يو قابل اعتبار تقابل به ممکن شي.

او يا

‘د پښتو ادبي صنفي بيانيه: اوسمهاله رجحانات’ پۀ مقالې کښې ‘د پښتو د غوره کړے شوو ناولونو بحث’.

او بيا دا ډول هڅې ئې پۀ دې هم مهمې دي چې پۀ پښتو کښې د داسې بحثونو د رواجولو او مخ پۀ وړاندې وړلو د پاره سوالونه هم پرېږدي او هم داسې لوستونکي ته د وړاندې تګ ډائرېکشن هم ورکوي. خو بيا هم زۀ چې پۀ پښتو کښې د داسې بحثونو د يوې بشپړه Pedagogy )دا دلته پۀ معنٰي د عمومي ګائيډ نويسۍ نۀ بلکې منظم تحقيقي او تنقيدي زيار[ ضرورت ته ګورم، چرته چې پۀ يو يو معيار تفصيلي ليکنو ته اړتيا ده نو پۀ هغه حواله دا کتاب يو چونګ دے. در اصل دا مايوسي د پښتو ادب پۀ ځولۍ کښې د داسې موضوعاتي مباحثو د کمبوت وجه ده چې پوره کول ئې د داسې يواځيني ‘نړيوال تنقيدي معيارونه’ د چاپ کار نۀ دے، البته بيا خوشبيني دا ده چې شايد پۀ داسې هڅو پۀ راتلونکي کښې داسې مباحث رواج وموندي.

د دې کتاب پۀ لوست کښې دا امکان هم شته چې د موضوعاتي پېچيدګيو د وجې لوستونکي يو څۀ ستونزو سره مخ شي او روان لوست ئې ورته اسان نۀ وي. د دې هم دوه، درې مهم وجوهات کېدے شي: يوه وجه خو ئې دا ده چې د نړيوال تنقيدي معيارونو زياتره موضوعات Paradoxes ښکاري ]ضروري نۀ ده چې وي هم[ چرته لوستل ئې ژور نظر او ويښ مازغۀ غواړي. دوېمه وجه ئې دا ده چې معاصر تنقيدي معيارونه نۀ يواځې دا چې دنيا ته پۀ غېر روايتي انداز ګوري بلکې ژبه هم انتهائي Technical کاروي او د کوم د مخه چې دا امپريشن هم ورپسې عام شو چې معاصره مباحث د اولس د منځ نه د چايو د کپو تر څنګ د اکېډيميشنز پۀ مېزونو را ټول شول، نو پۀ دې لړ کښې بايد چې لوستونکے دې يو څۀ بنياد نه ضرور خبر وي. هم داسې د دې درېمه وجه پۀ پښتو ژبه )او لکه د پښتو سياسي واک نه پردۍ او استمعار مختورنې کړې ژبو( کښې د ليکلو ده. دلته دا ډول ليکل يو څۀ د اضافي کړاو کار دے او دا ځکه هم چې يو خوا داسې ليکنې Technical ژبه غواړي نو بل خوا بېلابېلو موضوعاتو ته د اپروچ کولو پۀ وخت ليکوال د خپل biases د مخه هم مجبور وي. اوس څومره پورې چې د biased کېدو خبره ده نو دا د ليکوال پۀ زدکړې، سياسي نظريې او ټولنيز حېثيت اډاڼه لري، چرته چې يو صحت مند سياسي ماحول ته سخته اړتيا وي او بيا څومره پورې چې د Technical ژبې خبره ده نو پۀ دې لړ کښې د ژبې سره متعلقه ادارې خصوصاً اکېډمک مرکزونه پۀ مشترکه توګه د منظم ماحول پۀ را جوړولو د دې د پاره اتهاريټيو زيار باسلے شي؛ کوم چې د يوۀ کس، د يوې ادارې، د يوې ناستې، د يوې ورځې او تر دې چې د يوۀ کانفرنس يا د ورک شاپ کار نۀ دے. بايد پښتانۀ دې د خپلې ژبې د شتمنۍ پۀ لړ کښې د دې غټو خنډونو څۀ چاره وکړي. عموماً د ليک پۀ وخت زۀ هم د ټيکنيکل ژبې د ستونزې سره مخ کېږم )چې دا ليکنه ئې پۀ خپله يوه ښکاره بېلګه ده(. نو برعکس د پښتو د عموماً ليکولانو )چې دوه لارې خپلوي: يوه دا چې د انګلش پۀ ځاے د عربي، فارسي يا اردو ژبو اصطلاحات را مخې ته کړي او يا بيا د ځانه پښتو کښې ئې نوي اصطلاحات متعارف کړي چې پۀ دواړو صورتونو کښې تر ډېره داسې شوي دي چې اصطلاحات ګڼ شي او کنفيوژن ترې خور شي(، زۀ د انګلش اصطلاحات نېغ پۀ نېغه هم هغه شان کاروم او دا ځکه هم چې زۀ نۀ خو د نوو اصطلاحاتو د متعارف کولو کومه پوهه لرم او نۀ مشرقي ژبو سره دومره اکېډمک وابستګي چې هلته د رائج اصطلاحاتو پۀ رګ و رېښه پوې شم او دا ومنم چې زۀ دا څۀ وئيل غواړم، دا اصطلاحات هم پۀ رښتيا داسې معنې لري او بيا د دې پۀ شا زما يو بل غرض دا هم دے چې لوستونکے د انګلش اصطلاحات کۀ پۀ مشين ولټوي نو خورا تعريفونه او وضاحتونه به ورته مخې ته راځي، پۀ نسبت د اردو يا فارسي اصطلاحاتو – خو بيا هم زما پۀ داسې کولو اکثر د لوستونکو لۀ خوا شکايت شوے دے چې هغوي ته پۀ روان لوست کښې ستونزه پېښېږي! هم داسې ستونزه به د ارمان لوستونکو ته هم وي چې برعکس لکه زما زۀ داسې ګڼم چې سميع الدين ارمان پۀ ليکونو کښې دا مسئله تر ډېره حده داسې نۀ ده، ځکه چې هغه د پښتو تر څنګ عربي، فارسي او د اردو ژبو اګاهي لري او بلکې وجه ئې هم ډېره زياته هم دا ښکاري کوم چې د فرانسس بېکن (Francis Bacon) د څلورو idols نه يو Idol of Market Place دے. داسې دا ډېره مهمه ده چې ارمان دې د ليک پۀ وخت د ليک د انداز او ژبې پۀ لړ کښې د خپلو لوستونکو دا خيال ضرور وساتي د کومو د ايجوکېټ کولو د پاره چې هغه د يو صحتمند متبادل ‘حېثيت’ لري.