Pakhtoon | The Magazine Publishing Since 1928
متعلقه مضامين
د کارل ګستاو ژونګ مطابق انسان د یو څیز د حقیقت ادراک پۀ څلورو وسائلو سره کوي. هغه پۀ دې کښې دوو ته عقلي او دوو ته غېر عقلي وسائل وائي. عقلي وسائلو کښې هغه سوچ او احساس او پۀ غېر عقلي وسائلو کښې حس او وجدان شماري. خارجي ماحول سره اشنائي د حواسو پۀ ذریعه کېږي او انساني حواسِ خمسه د جانکارۍ پۀ عمل کښې بنیادي کردار ادا کوي. بیا ورپسې مرحله کښې د حواسو دا ادراک تر هغې نیمګړے وي چې د ابلاغ او ترسیل لپاره ئې څۀ لاره را وباسلې شي. دا لاره د ټکو او د ټکو د معنو سره د پېژنګلوۍ پۀ طور کېږي؛ بلکې دا به ووایو چې د ټکو نه اول د نشانونو پۀ طور د دې اغاز کېږي چې ټکي ئې مترقي شکلونه ګڼلے شو. یا د دې ټکو پۀ شا د نشانونو یو سائنس موجود دے چې د هغې د ټول خود کار او بالواسطه کار نظام “مَا لَهُ او مَاعَلَېْه” اوس د انساني معلوماتو کوټلې برخه ده.
ټکي څنګه زېږون بیامومي؟ څنګه ورسره معنې خپل تړون راپېدا کوي؟ د دواړو د یو بل سره د نسبت او تعین نه، یا کوم یو پکښې مقدم او کوم یو مؤخر دے؟ د دې بحث نه پرته دلته خلاصتاً محض دومره وایم چې ارتقاء او یون ئې پۀ “اشتراک” او “افتراق” باندې منحصر دے. هم د دې پۀ اساس د ادراک نورې مرحلې ترسره رسېږي. د دې پۀ شا چې کوم محرک موجود دے، موصوف دې ته “سوچ” وائي. مینِنګ مېکنګ ټولز(Meaning Making tools) یعنې معنې جوړوونکي عناصر زمان ومکان، عرف، روایت، جغرافیه وغېره وي او دلته د لېنګوج لیمیټېشن (Language Limitation) هغه نظر پۀ خپل ځاے د یو بل بحث موضوع ده. پۀ درېمه مرحله کښې هغه د “احساس” لامل رامنځ ته کوي چې متعین شوي او ټاکلے شوي لفظونه او معنې هم کله کله خپل وقعت وبائيلي. هغه د یو کېفیت یا حالت او ساخت لپاره هغه ترجماني نۀ شي کولې کومه چې سرِ دست مطلوب وي. نو دا رنګ دا ټکي او معنې هم د ضرورت او جُهدِ بقاء لپاره ارتقاء جاري ساتي خو ورسره ورسره پۀ اشیاو کښې د کراهت او خوشګوارۍ نسبتونه هم وابسته وي، نو د دې وجې نه د اشیاو تعینِ قدر هم یو ضرورت جوړ شي. ژونګ وائي چې د دې تعین قدر د عمل نوم “احساس” دے. بله اخري او څلورمه مرحله هغه دا بیانوي چې د حقیت بعضې زاویې د انساني وسائلو پۀ دې حس، احساس او سوچ کښې نۀ رانغښتې کېږي نو دې صورت کښې د حقیقت د ادراک حصول پۀ بلاواسطه طور هم کېږي. د حقیقت او اشیاو پۀ منځ کښې د باهمي تعلق دې بلاواسطه ادراک ته هغه د “وجدان” نوم ورکوي. حقیقت ته د رسد پۀ لړ کښې هر انسان هم دا څلور وسائل پکاروي خو د مخصوص صورتحال پۀ وجه پکښې یو عنصر ډېر غالب وي. ځکه هغه ترقی یافته هم وي او د نورو درې وسائلو متبوع هم وي. د اسماني مذاهبو منونکي پۀ دې څلور وسائلو کښې د بدیهي تحدید او ابهام د شتون لۀ وجې مطلق ذریعه لپاره د حقیقت د ادراک “وحي” ګڼي. بیا د وحي پۀ واقعاتي صورت دا قسمه سوالونه پورته کېږي چې دا خو هم د لسانیاتو پۀ دائره کښې ده. لسانیات بهرحال خپل تحدید لري. بیا د وحي اکثر برخه د مزید وسائطو پۀ شتون تر صاحبِ وحي رارسي او چې د افرادو سره ئې ځان ځان له واسطه پرېوځي نو بې شمېره واسطې پکښې نورې واقعه شوې وي. ګویا د ترجمې د ترجمې د ترجمې ترجمه تر فرده پورې رسي نو دلته هم هغه تحدید واقعه کېږي د کوم پۀ بنیاد چې د وحي د ضرورت ادراک اډاڼه ؤ. بیا د دې لپاره د علم الکلام ماهرین د کلام نفسي او کلامِ غېرِ نفسي توضیحات وړاندې کوي.
دا ټول بحث پۀ یوه بله زاویه د دې نه هم پۀ مختصره توګه د خارجي استشهاد او د داخلي عرفانِ ذات پۀ دائره کښې هم کېږي. تفکراتي او تعقلاتي پېمانو سره سره د جذباتي، وجداني او اخلاقي جهان معیارات هم چې کله وتړلے شي نو بیا د حقیقت هر اړخیز ادراک پۀ ګوته کېدے شي.
نفسیات د انساني ژوند د انفرادي او اجتماعي هلوځلو (فکري، جذباتي، سیاسي سماجي، فطري، جسماني) پۀ شا موجود محرکات پۀ ډاګه کوي. بیا کله کله دا دواړه زاویې د انساني ذات پۀ یو تجرد کښې هم د بحث موضوع جوړېږي او کله کله د اختصاص لپاره دغه ثنویت پۀ فرد کښې هم بې شمېره څانګې وسپړي او پۀ اجتماع کښې هم متنوع صورتونه اختیاروي. مفکرین د خپلو خپلو معیاراتو پۀ بنیاد د ټولنو لپاره د امتیازي مفکورې تعین کوي.
عدم تشدد د انساني اجتماعی سماج د تاریخ تر ټولو پیاوړے نظر دے. د اجتماعي ژوند پۀ باب له د انسان زیاتره فکري تګلارې پۀ خپل پس منظر کښې ډېر واضحه لالچونه، غرضونه او مفادات لري. هم دغه وجه ده چې یو شاعر پۀ دې رویه باندې ډېر رسا طنز پۀ دې ټکو کښې کړے دے چې:
جاہل نہ بک سکا نہ کبھی مفلسی بکی
عالم بِکا، شعور بِکا، آگہی بِکی
زۀ دلته پۀ دې شواخون کښې غورځېدل نۀ غواړم چې دا تصور او مفکوره چا وړاندې کړې ده او کله وړاندې شوې ده؟ اګر کۀ باچاخان، ګاندهي جي او لېوټالسټاي نه علاوه نورو ډېرو خلقو ئې د رګ رېښې او مونډ پۀ حقله قابلِ قدر تفصیلات کړي دي. بلکې زما دلچسپي پۀ دې کښې ده چې دې نظر سره د چا وابستګي علماً او عملاً تر ټولو ډېره مضبوطه ده؟ او دوېم د دلچسپۍ عنصر مې دا دے چې د دې مفکورې پۀ شا کوم نفسیات اړم دي چې انسان د ځان سره زیات نه زیات پۀ ایقاني صورت کښې تړلے ساتي.
اول الذکر عنصر باندې بلها تحقیقي کار شوے دے او د دې سیمې دوه ستر مبارزین چې د دې نظر سره ئې نومونه تړلي دي، هغه د ګاندهي جي او رئیس الاحرار باچاخان دي. د “باچا خان ویاړنې” او د شلمان صاحب کتاب “مولوي فضل محمود مخفي” کښې دا خبره پۀ دلیلونو ثابته کړې شوې ده چې د یاد نظر او مفکورې سره تړون د ګاندهي جي محض د یوې سیاسي حربې پۀ طور ؤ او د باچاخان لپاره دا یوه عقیده، کوټلې تګلاره، د سیاسي وژن مشال او د انساني احترام تر ټولو ګرانه خو سپېځلې اثاثه وه. د دومره ژور نسبت پۀ شا کومه پوهه او ادراک موجود وو؟ د دې سوال جواب د پاره ما بلها پاڼې ولوستې، بلها سوچ وفکر مې وکړو، د بابا د ډېرو پېروکارانو نه مې پوښتنې هم وکړې خو قابلِ تشفي جواب راته نۀ ملاوېدو. د دې تړون پۀ نفسیاتي عواملو به هم ډېر سوچ کوو. پۀ دې لټون کښې ډېر وخت تېر شو چې یوه ورځ مې د ډاکټر یحيٰ وردک کتاب “زمونږ د باچا خبرې” لوستو نو پۀ هغې کښې راته د “فلسفۀِ صبر” متعلق د بابا یو قول ملاو شو. ما چې څنګه دا قول ولوستو نو د خپل سوال جواب راته پۀ څرګندېدو شو. وړاندې د دې نه چې د بابا د خولې خبره رانقل کړم، غواړم چې پۀ “صبر” څو کرښې تورې کړم.
سپېځلے قران “صبر” د قوت، استعانت او بریا د حصول وسیله ګرځوي. علامه القشېري رحمة الله علېه د صبر تعریف د “فطم النفس عن المآلوفات” پۀ ټکو کوي؛ یعني صبر د نفس د عادي او مانوس نسبتونو نه جدائي اختیارولو ته وائي. پۀ اسانو ټکو کښې داسې هم وئیلے شو چې د نفساني عاداتو نه د هجرت نامه صبر ده. صبر هغه کېفیت دے چې پکښې د سختو لړو ټکو سره د مخامخ کېدو عملي تیاري کېږي. د مصیبت او تکلیف پۀ دوران کښې د ګیلې مانې پۀ ځاے د خاموشۍ سره د یو بامعني انتظار نوم دے. د ګیلې مانې او اظهار پۀ حقله کۀ دا هم مشهوره ده چې غم کمېږي، قطارسز وشي. خو دا هم پۀ خپل ځاے یو نفسیاتي حقیقت دے چې د تکلیف او مصیبت پۀ اظهار سره تکلیف ظاهر شي. بیا دغه ظهور نور خور شي، د خورېدو سره عام شي او دا رنګ د هر فرد یوه مسئله وګرځي.
د انساني نفس اصل خوښه حبِ جاه او ریاء ده. د دې د جذباتو تکمیل دے. دا بنیادي ذوق پۀ نورو مرحلو کښې د اقتدار تر حصوله پورې رسي. دا خو ښکاره جاره حقیقت دے چې د حبِ جاه او ریاء پۀ شا د یو انسان پۀ بل انسان د برترۍ نفسیات موجود وي. اوس دا مذکوره نفسیات پۀ اعتدال کښې ساتل د یو عقلي ضرورت سره سره یو معاشرتي ضرورت هم دے. نو د صبر حکمت دا وي چې انسان د امتیازي کثافت پۀ ځاے د مشترکه عظمت پۀ ولقه کښې ساتي. د برترۍ د دغه وهم پۀ غېرمناسب ظهور انسان د نورو بلها خرافاتو سره مخ کېږي. د مادي نفسیاتو پۀ رڼا کښې “صبر” د ماتي نوم دے، د ماتي د منلو نوم دے خو حقیقت دا دے چې داسې نۀ ده، بلکې دا د کامیابۍ د حصول لپاره یو قسمه تیاري ده. د انساني نفس یو بل خاصیت دا دے چې دے د انجام پۀ باره کښې بې خبره اوسي او دې بې خبرۍ کښې خوشحاله هم وي. د صبر تر ټولو غټو فائدو نه یوه دا هم ده چې بنده ته د نفس پۀ دغه مذکوره جهالت واقفیت حاصل شي. علامه فخرالدین رازي رحمة الله علېه د صبر دوه صورتونه ذکر کوي. یو بدني صبر دے چې پۀ جسم او بدن د بوج او سختیانو پۀ وخت اختیارېږي. بل صورت د صبر نفساني وي. د بطن و فرج د شهوتونو د غېر مناسب ظهور نه صبر دلته د “عفت” زېږون کوي. د استغنيٰ پېدا کولو لپاره دا د “ضبط النفس” شکل واخلي. د جنګي صورتحال سره مخامخ کولو کښې هم دا نفساني صبر د “شجاعت” صورت خپلوي، د غضب او غصې پۀ مقابل د “حلم” پېداوښت کوي. د پرده پوشۍ پۀ صورت کښې دا صبر د “کِتمان النفس” جذبات روزي، د عېش و عشرت نه د اړخ کولو زاویه کښې “زهد” وجود اخلي، بقدر ضرورت وسائلو باندې ګزاره کولو کښې خوشحاله اوسېدل ئې “قناعت” رالړزوي. هم دا رنګ کۀ چرې د نفساني صبر واګې کهلاو پرېښودې شي، د تربیت پۀ ځاے طبیعت بې مهاره وساتلے شي نو پۀ هر هر مذکوره صورت کښې به یو یو “شر” زېږون کوي.
د صبر پۀ شا د صابر اغراض ومقاصد هم د صبر متنوع تشکیلات رامنځ ته کوي. حسنِ ظن، مایوسي، رجعت او ارتقاء، عېنیت او سکوت یا دا رنګ نور بلها مظاهر هم دې نه وجود بیامومي. علامه القشېري پۀ “لطائف الاشارات” جلد اول کښې د صبر د مراتبو تذکره داسې کړې ده چې د دې صفت څلور مراتب دي. اولنۍ مرتبه د “تصبر” ده چې پکښې دا صبر کوونکے ځان پۀ مشقت کښې محسوسوي. دا ابتدائي حالت وي او غېرعادي کېفیت پکښې ډېر برڅېره وي. دوېمه مرتبه د “صبر” وي، دلته صبر کول د صابر عادت جوړ شي. یعني محسوسولو کښې هغۀ ته دا یو عام عادي کار لګي. دلته د مشقت پۀ برعکس سهولت برېښي. درېمه مرتبه د “مصابره” وي. پۀ ژوند او د ژوند پۀ ابهام، بې ثباتۍ او غېر یقیني صورتحال باندې د قانع اوسیدلو حالت ته علامه مصابره وئیلې ده. څلورمه مرتبه هغه د “اصطبار” رامنځ ته کړې ده. پۀ دې کښې صبر کوونکے د صبر د یو طویل او متنوع تجربې نه تېرشوے وي، نو اوس ورته د تکلیف د سهولت جوړیدو نه هم پورته درجه داسې حاصله شي چې هغۀ ته تکلیف اوس د یو راحت پۀ شکل کښې پېښېږي. دې ته د رضا کېفیت هم وائي. دا هغه مرتبه وي چې د انسان پۀ افکارو او احساساتو کښې منفي زاویه ختمه شي. هغه کائنات ته د حسن و جمال پۀ ائینه کښې ګوري. تمامي واقعات او حوادث ته د مثبت او منفي تناظر پۀ ځاے د عدل و احسان پۀ واقعیت کښې ګوري. ابن عجیبه رحمة الله علېه لیکلي دي چې د صبر کوونکو لپاره الله سپېځلي قران کښې د اتۀ کراماتو ذکر کړے دے:
- محبت…والله یحب الصابرین.
- امداد و نصرت…ان الله مع الصابرین
- غرفات الجنة…(جنتي کمرې) یجزون الغرفة بما صبروا
- اجرِ جزیل… (بې حسابه اجر) انما یوفي الصابرون اجرهم بغیر حساب
- بشارت…وبشرالصابرین
- سلامتي…اولٰئیک علیهم صلوات من ربهم
- رحمت…اولٰئیک علیهم صلوات من ربهم و رحمة
- هدایت…اولٰئیک هم المهتدون
د دې ټولو حوالو نه پۀ اسانه ثابتېږي چې “صبر” د بېلات نوم نۀ دے بلکې دا پۀ حالاتو د فتح او بریا نامه ده. د عدمِ تشدد د مفکورې پۀ شدت سره خپلولو لپاره چې دا قسمه ادراک او پوهه نۀ وي نو زما خیال دے چې دا لاره غوره کول دومره اسان نۀ دي. د باچاخان د ژوند پاڼه پاڼه د دې تاریخیت ګواه ده چې د نفساني صبر پۀ بدېل هغه تمامي اخلاقي معیارات او اقدار د کومو ذکر چې وړاندې کرښو کښې وشو، د بابا پۀ سیرت کښې بدرجه اتم موجود دي. اوس مناسبه ګڼم چې د بابا د خولې هغه قول رانقل کړم:
“‘صبر’
“میں آپ کو ایک ایسا ہتهیار دینا چاہتا ہوں کہ کوئی پولیس اور فوج آپ سے وه لے نہ سکتا ہو، یہ ہتهیار پیغمبرانہ ہے، یہ صبر و استقلال اور صراط مستقیم پر اولوالعزمی سے چلنے کا ہتهیار ہے، دنیا کی کوئی طاقت اس کا سامنا نہیں کرسکتی، جب آپ اپنے اپنے علاقے پہنچ جاؤ تو انہیں بتانا کہ یہاں اک خدائی فوج ہے جس کا ہتهیار صبر ہے. اپنے رشتہ دارو، بهائیوں اور گاؤں والوں سے اس خدائی فوج میں شمولیت کے لیے دعوت دینا، انہیں کہنا اس رستے میں تمام رکاوٹون کو صبروحلم سے جهیلو! اگر صبر اپنا لیا تو فتح پالوگے!
ایکنات ایسوارن، حضرت باچاخان؛ ژوند او فلسفه، ص ۳۲۲