پښتو قامي شاعري، ادب اوخدائي خدمتګار تحريک – فېصل فاران

متعلقه مضامين

د خداے محبوبيت: ملائيت سره د غني خان يو بنيادي اختلاف – فېصل فاران

ادب او زماني غوښتنې – فېصل فاران

د غني خان وجدان او ايډيمونسټکزم – فېصل فاران

باچا خان خپل ملګري فضل الرحيم ساقي صاحب ته يو خط دېرشمه مۍ نولس سوه اووۀ اويايم (1977) کښې دا خبره تکراروي چې،

“ما خپلو تعليم يافته ملګرو ته دا خبره څو ځله وکړه چې تاسو چې د پښتو کوم خدمت کوئ چې دې سره سره د دې متعلق ليکل هم کوئ؛ پۀ دې شان به زمونږ د دې تحريک تاريخ هم جوړ شي او د پښتو ژبې خدمت به هم وشي. لکه څنګه چې ساقي صاحب پۀ دې لار کښې کوشش کړے دے، کۀ دغه شان زمونږه نورو ملګرو اديبانو هم کوشش کړے وے يا وکړي نو دې سره به پښتو ژبه ترقي وکړي او دا د پښتو او د پښتنو لوے خدمت دے.”

فضل الرحيم ساقي،”ژوندون”، پېښور، سپين زر پرنټرز، 1979، مخ8

دغسې خپل کتاب زما “ژوند او جدوجهد” کښې ليکي چې:

دنيا کښې هېڅ قوم بغېر د خپلې ژبې نه ترقي نۀ شي کولے او پۀ هغوي کښې علوم او فنون پېدا کېدے نۀ شي. ما دا اراده کړې ده چې ضرور به يوه رساله پۀ پښتو کښې د خپل قوم د پوهولو د پاره جاري کوم او د دې کوشش به هم کوم چې )انجمن اصلاح الافاغنه( خپله ژبه کښې د ابتدائي تعليم انتظام وکړي. حقيقت دا دے چې دغه وخت پۀ پښتو ژبه کښې هېڅ هم نۀ وو. نۀ پښتو د چا ياده وه او پښتون قوم دومره ناپوهه او نادانه ؤ چې خپله دا ژبه به ورته سپکه ښکارېده او چې کوم قوم ته خپله ژبه سپکه شي نو هغه سپک شي او چې خپله ژبه ترې ورکه شي نو ورک شي. د راتلو سره ما دا دواړه خبرې انجمن ته پېش کړې. انجمن دې خبرو سره خو اتفاق وکړو خو د مالي مشکلاتو پۀ وجه ئې پرې عملي قدم فوراً اخستلے نۀ شو. د رسالې ذمه واري ما پۀ خپل سر واخسته او عبدالاکبر او عبدالله شاه ته دا خبره حواله شوه چې اجازت نامه واخلي نو منځ کښې درې کاله تېر شو او هغوي اجازت نامې د پاره درخواست قدرې هم و نۀ کړے شو. زۀ پوهه شوم چې بغېر زما نه دا کار نۀ شي کېدے او د 1927ز پۀ اخر کښې ما دې کار ته خپله ملا وتړله.”

خان عبدالغفار خان، زما ژوند او جدوجهد، پېښور، باچا خان ټرسټ رېسرچ سنټر، 2012، مخ 280

يعني 1924ز کښې باچا خان د “پښتون” جريدې تابيا کړې وه نو د انجمن د مالي مسئلو او ملګرو د ځنډ لۀ کبله دا څلور کاله وځنډېده خو دې دوران کښې به باچا خان مجلې کتلې او ورسره به تماس کښې ؤ. کله چې الله بخش يوسفي 1925ز کښې مياشتيزه “سرحد” اردو رساله خپره کړه چې پۀ کښې به پښتو برخه هم وه، نو پۀ کښې د باچا خان دا پېغام هم ؤ.

“شکر دے چې دې بدبخت او بدقسمت ملک کښې يوه رساله خو جاري شوه. تا له دې الله تعالٰي د دې خدمت د پوره کولو او پۀ ښۀ شان د خپل قوم د خورو ورو ټکړو د يو ځاے کولو همت درکړي.

پۀ حواله ‘پۀ سرحدي صوبه کښې د صحافتي او ادبي مجلو روايت’/ ډاکټر همايون هما، مخ 43

پښتونخوا لر و بر کښې د “پښتون” مجلې نه وړاندې ځينې جريدې خپرې شوې وې. وړومبۍ مجله د “اسلام” پۀ نامه د مردان عبدالغفار پشاوري 1854ز کښې د سيدو بابا پۀ مرسته مذهبي ترويج د پاره فارسي او اردو کښې جاري کړې وه چې پۀ کښې به پښتو هم وه. دوېمه مجله پېښور نه چرچ مشنري 1857ز اردو، فارسي کښې خپره کړې وه، دا هفت روزه مجله وه، مدير ئې د ډپټي کمشنر پېښور يو پنشني قاضي طلا محمد ؤ. دوېمه مجله مولوي نصيراحمد1888ز کښې د “پيامِ حق” پۀ نامه قلمي جاري کړې وه. دا پۀ فارسي، پښتو کښې يوه مذهبي رساله وه. څلورمه مجله 1889ز د هندوانو مذهبي تنظيم د “بهرتري” پۀ نامه اردو کښې جاري کړې وه. پينځمه رساله 1892ز کښې د “انجمن حمايت الاسلام” پۀ نامه خپره کړې وه. شپږمه رساله 1902ز کښې بنو چرچ مشنري د “تحفه سرحد” پۀ نامه اووۀ ورځنۍ پۀ اردو کښې د “الاخلاق” پۀ نامه خپره کړې وه. اتمه رساله 1905ز کښې هندوانو “دي فرنټئير اېډوکېټ” پۀ اردوکښې جاري کړې وه. نهمه رساله 1909ز کښې د بابړې مشهور مسلم ليګي سيد مهدي شاه د “يار شاطر” پۀ نامه اردو کښې ادبي علمي حواله باندې جاري کړې وه. يوولسمه رساله اېبټ اباد نه اووۀ ورځنۍ “اېډورډ ګزټ” محمد لطيف 1911ز کښې جاري کړې وه. دولسمه رساله جنوري 1914ز کښې “سراج الاخبار” محمود طرزي فارسۍ کښې جاري کړې وه چې وروستو پۀ کښې د پښتو برخه د “قومي ادب” پۀ نامه يو کالم به مولوي صالح کندهاري يا غلام محي الدين افغان ليکلو. ديارلسمه د پېښور پوهنتون د انګرېزۍ مجله “خېبر” اخبار ؤ. پۀ دغه کال اېډورډز کالج هم خپله مجله طالب علمانو د پاره “کرانيکل” خپره کړه. پۀ 1923ز د څمرکنډ مجاهدينو هم يوه مجله د “المجاهدين” پۀ نامه ويستې وه چې مولوي محمد بشير ئې مدير ؤ. پينځلسمه مجله “طلوع افغان” جولائي 1921ز کښې د مولوي صالح کندهاري پۀ فارسۍ او پښتوکښې اووۀ ورځنۍ مجله وه. شپاړسمه مجله د مردان د شېخ عبدالرحمان “المست” رساله اردو ژبه کښې وه. هم پۀ دغه کال 1924ز کښې د “فرنټئير کلرک” او “رائفل مېن” پۀ نامه انګرېزۍ ژبه کښې سرکاري رسالې هم چاپ شوې او د ديوان بهوګارام د ډېرو اردو رساله “دلچسپ” او د مرزا فهيم بيګ چغتائي رساله “هاتف” هم اردو کښې چاپ کېدې. پۀ 1925ز کښې د ميا ازاد ګل کاکا خېل رساله اردو کښې مياشتنۍ “افغان” خوره شوه. دا يوه مذهبي روحاني رساله وه چې پۀ کښې پښتو برخه هم وه. پۀ 1925ز کښې دوه ويشتمه رساله “سرحد” الله بخش يوسفي پۀ اردو کښې جاري کړه چې پۀ کښې څۀ پښتو برخه هم وه.

نو دا وو د “پښتون” مجلې نه مخکښې صوبه سرحد کښې سابقه د صحافت او د پښتو ادبي ليک لوست صورتحال؛ ځکه باچا خان خپل کتاب “زما ژوند او جدوجهد” کښې ليکلي دي:

حقيقت دا دے چې دغه وخت پۀ پښتو کښې هېڅ هم نۀ وو. نۀ پښتو چا ته ياده وه او پښتون قوم خو دومره ناپوهه او نادانه ؤ چې دا خپله ژبه ورته سپکه ښکارېده او چې کوم قوم ته خپله ژبه سپکه شي هغه خپله سپک شي.

“زما ژوند او جدوجهد”، مخ 263

“پښتون” رساله د پښتنو پۀ ملک کښې وړومبۍ رساله وه چې دې نه وړاندې ټولې رسالې اردو، پښتو يا فارسي پښتو دوه ژبې رسالې وې، ځکه استاد حبيب الله رفيع خپل اثر “پښتو خپرونې” کښې ليکي چې:

پۀ وړومبي ځل د پېښور “افغان” جريده کښې يوولس کاله خواوشا د پښتو برخه پېدا کېږي او بيا ئې نورو جريدو مجلو لکه “افغان” مجله، “سرحد” مجله کښې د پښتو برخې راځي خو چې 1928ز کال کښې باچا خان “پښتون” مجله ټوله پۀ پښتو راوباسي او بيا نو وخت پۀ وخت زياتې پښتو خپرونې خپرېږي.

حبيب الله رفيع، “پښتو خپرونې”، کابل، دولتي مطبع، 1977، مخ 2

علامه حبيبي پۀ دې حقله “د پښتو ادب لنډ تاريخ” کښې ليکي:

“پښتون” رسالې پۀ پښتو کښې د ساده نثر ليکنو او اصلاحي او سياسي شعر ليکلو ور پرانست. د دې مجلې پۀ ليکلو کښې خپله خان عبدالغفارخان يو بهترين ساده نثر ليکونکے سياسي اصلاحي ليکوال ګڼل کېږي چې علاوه پۀ سياسي تاريخ د پښتو پۀ ادبي تاريخ کښې هم مهم ځاے لري.

علامه عبدالحئ حبيبي، “د پښتو ادب لنډ تاريخ”، کندهار، علامه رشاد خپرندويه ټولنه، 2008، مخ 209

دې رسالې سره نۀ يواځې دا چې باچا خان د پښتو ژبې د اولين اداريه نويس او کالمسټ حېثيت تر لاسه کوي، ولې د پښتو ژبې د وړومبي رپورتاژ ليکونکي پۀ توګه هم ادبي تاريخ کښې ليکلے کېږي. د پښتو دا وړومبنے رپورتاژ د ډاکټر اسرار اتل د پي اېچ ډي څېړنې لۀ مخه، کومه چې هغۀ پۀ پښتو رپورتاژ کړې ده، د “شلمې پېړۍ تهذيب او زۀ پۀ جېل خانه کښې” دے چې “پښتون” رساله کښې ټوک وار خپرېدلے او بيا “زما ژوند او جدوجهد کښې” باچا خان “د جېل قصه” پۀ سرليک پوره خپورکړے دے. ]ډېر زر به مونږ دا رپورتاژ د “باچا خان ټرسټ رېسرچ سنټر” لۀ خوا بېل کتابي شکل کښې چاپوو.[

د “پښتون” رسالې اغېزه وه چې افغانستان کښې د فارسۍ پۀ ځاے د پښتو ليکلو لوستلو رواج پېدا شو. باچا خان خپل کتاب کښې ليکي چې نوميالي ليکوال عبدالهادي داوي چې وروستو د ظاهرشاه سرمنشي، د ملي شورا رئيس او سفير هم پاتې شوے، هغۀ ته وئيلي وو چې:

“پښتون” اخبار نه کابل ته راغے. پۀ قوميت )ملت( چې به کوم مضمونونه ليکلي شوي وو نو هغه به هغوي لوستل او د افغانستان پۀ خلکو کښې هم د پښتو طرف ته رغبت زيات شو او پۀ امان الله خو ئې دومره اثر وشو چې هغۀ اعلان وکړو چې خلکو له پکار دي چې پښتو زده کړي، درې کاله پس به دې ملک کښې پښتو تعليمي او سرکاري ژبه وي. عبدالهادي خان دا هم وائي چې د يوې رسالې بناء مو وکړه، د هغې نوم مو هم “پښتون” کېښودو خو امان الله خان راته ووې چې د پښتنو به بس دغه يو “پښتون” وي؛ نو ما بيا هغې خپلې رسالې له “د پښتنو ژغ” نوم کېښودو.

“زما ژوند او جدوجهد”، مخونه 264

د خدائي خدمتګارتحريک نه وړاندې افغانستان کښې هم د پښتنو حالات ډېر خراب وو. باچا خان خپل کتاب کښې ليکي چې افغانستان کښې “حبيبيه” ليسې ته د معارف وزير سردار عبدالعزيز خان سره لاړم نو هلکانو ته پښتو نۀ ورتله. ما به ورته وې چې څنګه افغان يئ او څنګه د افغانستان اوسېدونکي يئ چې خپله ژبه نۀ درځي؟ دا هم ليکي چې:

دغه شان ئې محمود طرزي صاحب چې د افغانستان وزير خارجه او ډېر لائق سړے ؤ، پۀ يوه لويه مېلمستيا کښې چې د مهاجرينو د پاره ئې کړې وه، د ژبې بحث راغے نو يو سړي ورنه پوښتنه وکړه چې دا څنګه افغانستان دے چې افغاني پۀ کښې نشته؟ طرزي صاحب ورته ووئيل چې فارسي هم زمونږ د ملک ژبه ده نو ما ورته وئيل چې طرزي صاحب! پښتو هم د افغانستان ملي ژبه ده او د اکثريت ژبه ده؛ پۀ ټوله دنيا کښې د اکثريت ژبه هم سرکاري وي، هم دفتري او تعليمي وي.

“زما ژوند او جدوجهد”، مخ 147

بل ځاے ليکي:

زما څۀ ملګري تاشقند ته لاړل چې اوس به مونږ سره د هند پۀ ازادولو کښې مرسته وکړي. زۀ پۀ کابل کښې څو ملګرو سره پاتې شوم. يوه ورځ امان الله خان له ملاقات لۀ تللے وم، پۀ خبرو خبرو کښې مې ورته ووې؛ ترکي درځي، فارسي درځي او نورې ژبې هم درځي نو خپله ژبه نۀ درځي؟ زما خبرې پۀ هغۀ ډېراثر وکړو او وعده ئې را سره وکړه چې زده کوم به ئې. کله چې لۀ افغانستانه وويستلے شو نو زۀ بمبۍ کښې د دۀ ليدو له ورغلم نو هلته ئې ما سره پښتو کښې خبرې وکړې.

“زما ژوند او جدوجهد”، مخ 146

دا ؤ لر و بر کښې د پښتو ژبې صورتحال چې کله “انجمن اصلاح الافاغنه” “خدائي خدمتګار تحريک” نۀ ؤ شروع شوے. د استاد صديقي روهي د سوچ مطابق د پښتونخوا د نوي معاصر ادب پېل د “افغان” جريدې نه کېږي. ښاغلے استاد ليکي:

د پښتو معاصرادب پۀ لره پښتونخوا کښې د 1910ز کال خوا و شا د “افغان” جريدې پۀ خپرېدلو سره پېلېږي. پۀ دغه جريده کښې د پښتو ادب نوي ژانرونه باب شول.

صديق روهي، “د پښتو ادبياتو تاريخ”، دوېم ټوک، مخ 50

وړومبۍ خبره دا ده چې جريده “افغان” 1910ز کښې نۀ 1909ز کښې اووۀ ورځنۍ پېل شوې وه او بيا ورځپاڼه وه. تر 1915ز پورې وچلېده. دا جريده د شېدو کلي نوښار سيد عبدالله شاه خپروله چې د سيد انوارالحق جېلاني مشر ورور ؤ. هغۀ 1903ز کښې اردو مياشتيزه اخبار “الاخلاق” هم چلولے ؤ. در حقيقت د دې مجلو او ورځپاڼو مقصد به فرقه واريت او سرحدي صوبه کښې د اردو ژبې د ترويج انتظام ؤ چې اردو دلته هم پښتانۀ د لېنګا فرانکا (Lingua Franca) پۀ توګه ومني او د مسلمانانو فرقه وارانه ژبه شي، د هندوانو مقابله پرې وشي. د دې لوي ثبوت دا دے چې د “افغان” جريدي ناشر د بابړې سيد مهدي شاه باچا ؤ لکه څنګه چې ډاکټر همايون هما ليکي:

پۀ کال 1909ز کښې سيد عبدالله شاه د اردو پښتو يوه اووۀ ورځنۍ مجله د “افغان” پۀ نوم جاري کړه. د بابړې هشنغر سيد مهدي علي شاه د “افغان” ناشر ؤ.

“سرحدي صوبه کښې د صحافتي او ادبي مجلو روايت”، مخ 33

د دې سيد مهدي شاه باچا د بابړې حقيقت خدائي خدمتګار احمد کاکا خپل کتاب “خدائي خدمتګارتحريک” کښې داسې ښودلے دے:

بابڑه سکول کے استاد فضل الٰہی نے گاؤں کے ايک بڑے آدمى جس کا نام مہدى شاه باچا تها، سے ميرى شکايت کى جو فرنگيوں کا ساتهى تها کہ احمد اپنے ساتھ بہت سارے لڑکوں کو اتمانزئ آزاد اسلاميہ ہائى سکول لے کر گيا ہے،جس کى وجہ سے ميرا سکول خالى ہوگيا ہے،اس لڑکے کا کوئى بندوبست ہونا چاہئے۔مہدى شاه نے تهانيدارسے ميرى گرفتارى کے لئے کہا تها۔ تهانيدار نے کہا کہ پہلے لڑکوں کے والدين سے کہو کہ شکايت کريں کہ احمد ہمارے بچون کو زبردستى لے کر گياہے۔ مہدى شاه باچا نے گل باز کار پينٹر اور عزيز محمد بٹيار سميت دوسرے لڑکوں کے والدين کو بلايا اور ان سے کہا کہ يہ بيان دو کہ احمد ہمارے لڑکوں کو زبردستى لے کرگيا ہے۔

بحوالہ خدائى خدمتگارى تحريک، ترجمہ قاسم جان، صفحہ20

دې نه اندازه کېدې شي چې د جريده “افغان” شا ته څوک وو او دا د کوم مقصد او مطلب د پاره خپرېده!!! خو زما پۀ اند د پښتو د نوي قامي او حقيقت پسند ادب پېل 1921ز نه د “انجمن اصلاح الافاغنه” نه کېږي. “انجمن اصلاح الافاغنه” او ازاد اسلاميه سکولونو چې د سياست اواصلاح پۀ بنياد پښتنه ټولنه کښې کوم پاڅون ته مخه کړې وه چې د هغې پائيله د ټولنې سره سره شعر و ادب کښې هم پۀ يو نوي بدلون څرګنده شوه. د انجمن اصلاح الافاغنه د انتظام لاندې دغه ازادې اسلاميه مدرسې جوړې شوې وې. احمد کاکا ليکي چې دې کښې به قران، احاديث، فقه، تاريخ اسلام، عربي، اردو، انګرېزي مضامينو سره سره د درزيتوب، ترکاڼۍ، کلاه سازۍ او د جولاګرۍ هنرونه هم ښودلے کېدل. د غريبانو او يتيمانو ماشومانو فيسونه به معاف وو او ورسره به د دوي مالي امداد هم کېدو. د دغه مدرسو خلاف به مليانو دا مشهوره سندره وئيله چې:

سبق د مدرسې وئ

د پاره د پېسې وئ

جنت کښې به ئې ځاے نۀ وي

دوزخ کښې به غوپې وئ

د دې لوبې پۀ ترڅ کښې د سکول هلکانو دا لوبه جوړه کړې وه:

چڼے دے چرچڼے دے

پۀ ترخ کښې سيپاره ګرځئ

کونه بوساړه ګرځئ

د انجمن کليزه مشاعرې بې حده مشهورې شوې چې پۀ کښې به طرحي مشاعره او ډرامه پېش کېده. د مشاعرې 1923ز نه پېل شوې وې خو د ټولو رېکارډ نشته، د وړومبيو درېو مشاعرو طرحې عبدالاکبرخان اکبر کېښودې وې:

1. کۀ زلمي چرې پۀ خپل وطن قربان شي
2. کۀ دې خيال د ازادۍ د خپل وطن وي
3. جنګ د ازادۍ لۀ پښتانۀ زلمي وتلي دي

د يوې مشاعرې طرحه د مخفي صاحب مصرعه وه – “کۀ خازې شنې مې پۀ قبر وي ولاړې” – چې پۀ دې غني خان خپله مشهوره قطعه ليکلې ده. دغسې يوه مشاعره اپرېل 1943ز کښې نمک منډۍ کښې شوې وه چې طرحه ئې دا وه “پۀ کابل او پېښورکښې افغان يو دے” – پۀ دې طرحه د مسلم ليګي وکيل ميا غلام صديق د بدرښو چې د سيد رسول رسا تربور ؤ، دا شعر بېخي مشهور شوے دے.

د خېبر دره خو لار د تلو راتلو ده

پۀ سرحد او پۀ کابل کښې افغان يو دے

دغسې د يوې مشاعرې حال د ډاکټر شېر زمان طائزي پۀ حواله پروفېسر اسير منګل ليکلے چې شاهي باغ کښې شوې وه. صدارت ئې عبدالصمد خان اڅکزي کړے ؤ، طرحه ئې وه “ملا د همت مو ده تړلې باچا خان پسې” – دغه مقابله محمد دين مقيد ګټلې وه. د دې نه اندازه کېدې شي چې دا مشاعرې څومره باضابطه وې او دې څومره تر لرې لرې د هر مکتب فکر خلکو کښې اثر پرېښے ؤ!!! نو دې صورتحال کښې دا بيان چې خدائي خدمتګارتحريک ادبي حېثيت نۀ لرلو، خپله يوه سواليه نخښه ګرځي.

1928ز نه پس، کله چې “انجمن اصلاح الافاغنه” د “خدائي خدمتګار تحريک” پۀ صورت کښې وغزېدو نو هم دې تحريک ځان سره هغه شاعران هم را پېدا کړل چې ورته روماني شاعران وئيلے شي: لکه سيد رسول رسا، فضل حق شېدا، سمندر خان سمندر، عبدالله جان اسير – وروستو دا شاعران چې “پښتون” جريدې کښې ئې پۀ باچا خان او د تحريک پۀ حواله نظمونه شتون لري، مسلم ليګ ته لاړل.

نوميالي روماني شاعران عبدالرحيم مجذوب چې پۀ باچا خان ئې شاهکار نظم “د رمې شپونکيه څۀ شوې؟” ليکلے دے او اشرف مفتون هم د دې تحريک فکري پېداوښت ؤ؛ اشرف مفتون د خپل ژوند وروستۍ مرکه چې “چغه” مجله کراچۍ کښې خپره شوې ده، وائي چې زما د خوښې کسان مهاتمابدهـ او باچا خان دي. اشرف مفتون د قومي تحريک سره د وفادارۍ پۀ بنياد د رېډيو پاکستان د لوړې څوکۍ نه د بهټو رژيم پۀ وخت استعفٰي هم ورکړې وه. غالباً د دې وېنا ضرورت نشته چې د غني خان او اجمل خټک غوندې روماني او انقلابي شاعران هم د قامي تحريک سره تعلق لري. هم دغه حال د عاصي هشنغري او رحمت شاه سائل دے چې پښتو روماني شاعري پرې زړو معنيو کښې روايتاً سر ته رسېږي.

دغه حال د امير حمزه شينواري دے چې خپل ژوند ليک “نقش حيات” او “داستان اميرحمزه” مؤلف خاطر غزنوي کښې ئې د باچا خان ځاے پۀ ځاے ستائينه کړې ده او د هغۀ پۀ سر ئې پاکستاني ليکوالانو سره خولۀ هم وهلې ده.

د امير حمزه شينواري د قاميت مفکوره هم دراصل د خدائي خدمتګار تحريک اغېزه ده او د هغۀ سياسي ژوند چې د مسلم ليګ سره ؤ، د دې بېخي تضاد دے. دا هم ځکه د هغۀ پۀ کتابونو “نوې څپې” )ناول( او “نوے پښتون” )يونليک( باندې د پاکستان سرکار بندېزونه هم لګولي وو. دغه بندېزونه د ارباب سکندر خان خليل د ګورنرۍ دوران کښې ختم شول خو د نېشنل عوامي پارټۍ حکومت نه پس يو ځل بيا بهټو رژيم دغه کتابونه ضبط کړي وو. د ناول “نوې څپې” انتساب د منحرف خدائي خدمتګار بېرسټر ثمين جان پۀ نامه باندې دے. د دې ناول خاکه هم هغۀ ورکړې وه او دې ناول کښې حمزه شينواري مستقبل د محمد علي جناح د نظريې پۀ ځاے د باچا خان د مفکوري ښودلے دے کومه چې هغه د لر او بر پښتون وحدت د پر چار پۀ صورت خپله شاعرۍ کښې او خپلې مقالې “اسلام او قوميت” کښې هم پۀ ګوته کوي.

ډرامه “درې يتيمان” چې 1927ز کليزه مشاعره کښې وړاندې شوې وه، د دې متعلق عبدالخالق خليق ليکي:

پۀ دې ډرامه کښې حکومتي نظام باندې داسې تنقيد شوے ؤ چې د هر سړي پۀ زړۀ کښې د انګرېزي حکومت نه نفرت پېدا شو. دغه ورځ باندې سر صاحبزاده عبدالقيوم خان عمرزو کښې د خان بهادر سعدالله خان سره د خان صاحب مولوي سعيد الدين جوډيشل کمشنر مېلمه ؤ. د ډرامې صفت ئې واورېدو نو مازيګر اتمانزو له درې واړه راغلل او د دې ډرامې ليدو خواهش ئې وکړو. باچا خان فوراً د سکول هلکان را جمع کړل او دغه ډرامه ئې ورته بيا سټېج کړه. سر عبدالقيوم او مولوي سعيد الدين ډېر متاثر شول. بيا سر عبدالقيوم خان د نظمونو اورېدو خواهش وکړو. باچا خان هغه نظمونه را وغوښتل او چا ورته واورول. سر عبدالقيوم خان ګهبراو غوندې شو. وې باچا خان! تاسو ډېر زړۀ ور خلک يئ، تاسو وېرېږئ نۀ چې د داسې خيالاتو اظهار کوئ؟ باچا خان وخندل، وې زمونږ زړۀ نه د انګرېز وېره وتلې ده، صرف د يو خداے وېره پاتې ده.

عبدالخالق خليق،”دازادۍ جنګ”، پېښور، اداره اشاعت سرحد، 1972، مخ 43

داسې ښکاري سر عبدالقيوم خان او خان صاحب مولوي سعيد الدين د انجمن د دې کار ګزارۍ پوره پوره جاج اخستلو د پاره راغلي وو چې اندازه ئې ولګوي او د انګرېز استعمار سره پرې خبرې وکړي، ځکه چې صاحبزاده ډېر ځيرک بنيادم ؤ او د اپريدو او انګرېزانو يوه لويه شخړه هم هغۀ پۀ خپل حکمت هواره کړې وه او خطاب ئې پرې موندلے ؤ.

“پښتون” رسالې افسانې ته هم وده ورکړې وه. د راحت زاخېلي وړومبۍ پښتو افسانه چې 1917ز کښې ليکلې ګڼلې شي، د “پښتون” د جون 1928ز پۀ ګڼه کښې چاپ ده خو د راحت زاخېلي نه پس پښتو افسانه صحيح معنيو کښې ماسټر کريم افسانه کړه. د هغۀ افسانې “دوه خدائي خدمتګار”، “د يتيم اختر”، “بيګار”، “ړنده باچاهي”، “بي بي بله خړۍ” او “د قربانۍ ګډورے” هم “پښتون” کښې خپرې شوې دي. د خليق او اکبر د ډرامو نه علاوه د رضا مهمندي ډرامې “شيشکه”، “منزل”؛ د ډاکټر افضل “اېغې نېغې” هم شاملې دي. پښتو ادب ته تکل هم “پښتون” رسالې راوړے، لکه “د تماکو پاڼه”، “ښۀ استاد”، “مشر”، “خپله ژبه”، “هېر به مې نۀ شي”، “سړي لۀ څومره زمکه بس ده” – دغسې طنز و مزاح کښې “پښتون” رسالې عبدالغني خان، مهدي شاه باچا او برق غوندې ليکوالان پېدا کړي دي. د خدائي خدمتګار تحريک نۀ يواځې د “پښتون” رسالې ادبي حوالې باندې ډاکټر اشفاق احمد وطن يار د پي اېچ ډي ډګري “د پښتوادب پۀ ترقۍ کښې د پښتون رسالې کردار” پۀ سرليک پېښور پوهنتون نه تر لاسه کړې چې د قلندر مومند صاحب د خدائي خدمتګار تحريک د ادبي حېثيت پۀ حواله خبره دليل سره مستردوي. دا هم ځکه امير حمزه خان شينواري د خدائي خدمتګار ليکوال مهدي شاه مهدي باچا د افسانوي ټولګې “نشان” پۀ سريزه کښې ليکلي دي:

د پښتو ادب څهره کښې سرخپوش ادب هم څۀ کم ښائست نۀ دے پېدا کړے. د پېرنګي د جابر حکومت پۀ وجه چې پۀ پښتون اولس کښې کوم رد عمل پېدا شوے ؤ او د باچا خان پۀ قيادت کښې ئې د هغوي بر خلاف کوم جهاد کړے ؤ، هغه د پښتو ادب پۀ عمارت کښې د يوې اهمې ردې حېثيت پېدا کړے. پښتو ادب ته ئې د نوو نوو تشبيهاتو او استعارو بخښنه کړې ده، ښۀ ښۀ شاعران او اديبان ئې پېدا کړي دي.

صديق روهي، “د پښتو ادبياتو تاريخ”، دوېم ټوک، مخ 224

محترم قلندر مومند رياض تسنيم، قېصراپريدي او پرېشان داودزي سره مرکه کښې د خدائي خدمتګار تحريک د ادبي حېثيت نه انکار پۀ دې لفظونو سره کولو چې:

سوال: باچا خان بابا چې کوم تحريک را پورته کړے دے، اګر کۀ هغه سياسي تحريک ؤ خو ستاسو پۀ خيال دې تحريک پښتو ادب تر کومه حده متاثره کړے دے؟

جواب: زۀ معافي غواړم، زما دې خبرې سره اتفاق نشته؛ دا زمونږ ملګري داسې وائي خو دا خبره ډېره زياته سمپلي فائي کول دي چې باچا خان تحريک شروع کړو او هغې سره ادب متاثره شو. زۀ خدائي خدمتګار تحريک ته اول ادبي تحريک نۀ وايم، کۀ څوک خدائي خدمتګارتحريک ته ادبي تحريک وائي نو زما پۀ خيال د هغې سياسي لوي والي نه انکار کوي. دا سياسي تحريک ؤ. د دغې تحريک رساله “پښتون” د جرنلزم وه، د ادب نۀ وه. دې تحريک فوکلور پېدا کړے دے . تاسو د هغې زمانې د يو شاعر نوم واخلئ! د هغې زمانې شاعر غني خان دے او هغه د دې زمانې شاعر دے. فدا عبدالمالک، فضل رحيم ساقي او شاد محمد مېږے دوي چې دي، دا عوامي شاعران دي. کوم خلک چې دا خبره کوي، پۀ هغوي دغه قسمه شاعرانو سره د محبت پۀ وجه سترګې پټې دي.

مخکښې بيا دا هم وائي:

دا تحريک د لوستو خلکو تحريک نه ؤ نو ځکه دې تحريک کښې داسې خلکو حصه واخسته چې هغو زمونږ اولس ته اپيل کولو او هغه د عوامي سندرو تحريک ؤ.

پۀ حواله “قلندر مومند”، تاليف مجروح يوسفزے/ محمد زبېر حسرت، مخ 120

سوال دا ؤ چې خدائي خدمتګار تحريک چې سياسي تحريک ؤ، خو ادب ئې څومره متاثره کړےدے؟ پوښتنه پۀ دې جوابي کړې شوه چې زۀ تحريک ادبي تحريک نۀ منم، دا سياسي تحريک ؤ! چې څوک ورته ادبي وائي غلطه کوي. بيا ئې ادب پۀ فوکلور او خاص ادب وېشلے او بيا ئې فوکلور ادب د ادب نه وباسلے، د سندرو تحريک ئې ترې جوړ کړے. مخکښې بيا دا هم وائي چې پښتوادب ترقي هله وکړه چې لوستونکي خلک زيات شول، ځکه چې کتاب خو به هغوي لوستو، ځکه چې ادب خو د لوستلو شے دے. يعني شفاهي يا اولسي ادب ادب نۀ دے او خدائي خدمتګار شاعران او ليکوالان لوستي خلک نۀ وو، ځکه تحريک پۀ پښتو ادب هېڅ اثر نۀ دے غورځولے.

اوس دلته سوال دا پېدا کېږي چې نوشېروان اېم اے/ اېل اېل بي، مقصود خان اېل اېل بي، علي اصغر خان اېل اېل بي، قائم شاه اېډوکېټ، شېر بهادر خان بي اے، عبدالرحمان اېل اېل بي/ اېم اے، رمضان خان اېل اېل بي/ اېم اے، شېر محمد خان بي اے، عبد القدوس خان بي اېس سي، بېرسټر احمد شاه، عبد الاکبر خان، ميا اکرم شاه، محمد اکبر خادم، يحيٰي جان، ثمين جان، قاضي عطاء الله جان اېډوکېټ، عبدالقيوم سواتي اېډوکېټ، امير نواز خان جليا، عبدالخالق خليق، حافظ ادريس، س ب ب، فضل محمود مخفي، فضل رحيم ساقي، عبدالغني خان، عبدالولي خان، ماسټر کريم، ميا سيد رسول انشاء، فضل حق شېدا، الف جان خټکه، مهدي شاه باچا او کرامت شاه فولاد؛ دا ټول د خدائي خدمتګار تحريک پېداوار او د “پښتون” رسالې ليکوالان هم دي! ايا دا خلک ليکلي لوستلي نۀ وو؟؟؟

کوثر غوريا خېل د پښتونخوا صوبې لمړي ژبپوهان د خدائي خدمتګار تحريک او نېپ سره تړون لرلو. د ولي خان د سنګر ملګرے ؤ. پۀ ژبپوهنه ئې درې ناوياته کتابونه “طوفان” 1958)ز(، “د هند اروپائي او د سامي ژبو وېشنه” 1969)ز( او “افغان يوريشائي” 1961)ز( چاپ دي. پۀ “طوفان” کتاب د رهبر تحريک د پاره دا الفاظ پۀ قلمي توګه ليک دي:

خپل ګران او خوږ ورور عبدالولي خان ته پۀ خصوصي طور د پښتون قام د تاريخي توښې ور وړاندې کوم او ورسره دا مننه هم کوم چې زما د ژبپوهنې د فن څومره هغوي قدرکړے او زۀ ئې نمانځلے يم، دومره ما هم د خپل فن او ځان خيال نۀ دے ساتلے.

پۀ ژبووېشنه باندې سريزه قامي ليکوال او د “پښتون” مدير لطيف وهمي ليکلې او “افغان يوريشائي” سريزه اجمل خټک ليکلې او د دې انتساب باچا خان ته پۀ دې الفاظو شوے دے:

د هغه لوے پښتون او لوړ انسان ښاغلي خان عبدالغفار خان پۀ نوم چې زما د ملي، ذهني او فکري صلاحيتونو پلار دے.

کوثر غورياخېل د پښتو ژبپوهنې “باوا ادم” دے. هغۀ نه مخکښې هېڅ چا دومره تفصيلي او تواتر سره د نوي علم رڼا کښې پښتو کښې پۀ ژبپوهنه کار نۀ دے کړے.

دغسې د مهدي شاه باچا پينځۀ افسانوي مجموعې “نشان”، “د بوډۍ ټال”، “پت”، “لاله ګلونه” او “تور داغونه” چاپ دي. “مظلوم امام” ئې تاريخ، “سورة فاتحه” ئې تفسير او “روڼ سحر” ئې د نظم کتاب دے.

د فضل الرحيم ساقي کتابونه “ژوندون”، “سپېرۀ مرګے”، “د باچا خان کفايت شعاري”، “نيم جام” او “ډک جام” )شعري مجموعې(، “د صبر جنګ”، “د ساقي خطونه”، “شهيده سکينه”، “جونګړه” او “خدائي خدمتګار” چاپ دي.

عبدالخالق خليق د پښتو وړومبنے منظوم ژوندليک “زۀ او زما زمانه”، “د ازادۍ جنګ” )تاريخ( چاپ دي. د باچا خان استازے ميا اکبر شاه د بدرښو چې وروستو منحرف شو، د پښتو وړومبۍ نثري سفرنامه ئې “د ازادۍ تلاش” پۀ 1922ز کښې د قېد دوران کښې ليکلې وه او د سيسير کمار بوس کتاب “The Great Escape” ئې د “لويه تېښته” پۀ نامه ژباړلے دے.

قاضي عطاء الله خان “د پښتنو تاريخ” څو جلده کښې نوې متهاډولوجي سره ليکلے دے. د ولي خان د تاريخ څلور جلده ضخيم کتاب “باچا خان او خدائي خدمتګاري”، د تحقيق پۀ حواله د مطالعه پاکستان مد کښې طوفان خېزه تحقيق دے چې هغې نه ډاکټر مبارک علي هم حوالې راخلي “رښتيا رښتيا دي”، د ماسټر کريم افسانوي او تکلي ناوياته ټولګه “ځولۍ ګلونه” خو داسې ادبي تاريخي اثار دي چې د نوي پښتو ادب بناء کېږدي – ځکه صحافت کښې هم “پښتون” نه پس دوه قسمه فکر پېدا شو: يو “پښتون قامي فکر” او بل د پښتون قام مخالف استعماري فکر – “پښتون قامي فکر” رسالې “انګار” د جليا خان، “لار” د مظفر خان، “ننګيالے” د اشرف دراني، “دوران” د همېش خليل، “خپلواک” د سېف الله خان سليم، “ژوند” د سعدالله جان برق، “غنچه” ولي محمد طوفان او مهدي شاه باچا، “رڼا” د بېرسټر باچا رسالې وې. د برخلاف او سرکاري پرچار رسالوکښې “ليکوال” د عبدالرحمان شباب، “امن” د سيد رسول رسا، “رڼا” د غلام عباس، “قند” د مردان شوګر ملز يوه غېر جانبداره رساله، “هلال نو” ډاکټر اسلم، “پښتو” د پښتو اکېډمۍ، “جمهور اسلام” د حکومت، “اسلم” د کاکاجي، “الصادقه” د نعت خوان محمد امين حاجي او “انصاف” د عبدالحليم اثر د قامي فکر برخلاف مذهبي او عوامي رسالې وې – يعني وېش نه پس هم پښتوادب و صحافت د قامي تحريک مخالفت او حق کښې تقسيم ؤ. دې نه اندازه کېدې شي چې خدائي خدمتګار تحريک څومره اغېزمن تحريک ؤ.

د عبدالاکبرخان اکبر اتمانزو کتابونه د پښتو وړومبۍ ډرامه “تهذيب جديد تعليم جديد” 1927ز، دوېمه ډرامه “تربور” 1928ز، درېمه “خدائي خدمتګار” ډرامه 1930ز، “جونګړه” ډرامه 1945ز، “کاروان روان دے” ډرامه 1956ز – “روښانيان د مغلو تاريکيان” )تحقيق( “زمونږ نبي صلي الله علېه وسلم )تحقيق(، “اسلام او مسلمان” )مثنوي(، “سرحدات”، “مثنوي مولانا روم” )ترجمه(، د روسي ترکستان او افغانستان سفرنامه )يونليک( 1920ز، “تراخۀ خواږۀ” شعري مجموعه چاپ 1958ز ]دا مجموعه رهبر تحريک خان عبدالولي خان را غونډه کړې او چاپ کړې ده[، “ادبي پنګه” شعري مجموعه چاپ 1967ز، “د برصغير پاک و هند پۀ ازادۍ کښې د پښتنو برخه”.

دا ذهن کښې ساتل دي چې د پښتو نوې شاعرۍ پېل د نظم برخه کښې د مولانا مخفي صاحب نه کېږي او دغه شاعرۍ کښې د روايتي شعري جيومېټرۍ پۀ ځاے مونږ نوې فني تجربې وينو. پۀ نوې شاعرۍ کښې وړومبے شاعر چې پۀ فني فکري حواله پخته او سنجيده شاعر دے، هغه عبدالاکبرخان دے؛ هغه 1920ز کښې د مولانا مخفي د شاعرۍ نه متاثره شوے ؤ. د دې اعتراف “تراخۀ خواږۀ” کتاب کښې برملا کوي خو د قامي تحريک د انقلابي او مزاحمتي شاعرۍ اسلوب کوم چې د اجمل خټک، ولي محمدخان طوفان نه تر رحمت شاه سائل او سعود بنګش پورې راغلے، دا اسلوب دا مضامين د عبدالاکبرخان اکبر د شاعرۍ ارتقائي عمل دے او د شاعرۍ پۀ حواله هم دغه لويه کارنامه د هغۀ د تنقيدي شعور بې مثله کمال دے. د پښتو شاعرۍ ماهيت دراصل هم دغه خدائي خدمتګار بدل کړے دے، ځکه ليکي:

ما د ايران بلبل او د هندوستان پپي )پيپيا( د پښتنو د خراړې نه ځار کړې دي؛ ما د عربو د مجنون لېلا، د ايران د فرهاد شېرينۍ د پښتون د کونډې رنډې صدقه کړې دي؛ ما ته کونډه رنډه د وطن د جنت حوره ده، د پښتنو خراړه د نمر رڼا نه نۀ متاثره کېږي، نمر سپوږمۍ سره مينه عشق لري، پۀ هوا کښې ګډېږي، د سختې جفاکشۍ نخښه ده. ايراني بلبل وصياد د وېرې، بزدلۍ، ارام طلبۍ نخښه ده او د هندوستان پپي فقط شور فرياد دے.

عبدالاکبر خان اکبر، “تراخۀ خواږۀ”، پېښور، منظور عام پرېس، مخ ک

زمونږ اکثر شاعران د پښتنو شاعرانو څۀ چې د اردو او فارسۍ د شاعرانو داسې تقليد کوي لکه چې شاعري هم د خداے د طرفه يو نۀ بدلېدونکے مذهب وي. رحمان، حافظ، رومي، غالب وغېره خپل وخت سره ښۀ شاعران وو، د خپل ماحول ګېر چاپېره حالاتو او واقعاتو د اثر لاندې د خپلو خيالاتو اظهار ئې پۀ ښۀ شان کړے دے؛ ولې څۀ رنګ چې زمانې سره د معاشرې حالت بدلېږي، پۀ علم او خيالاتو کښې ښۀ يا بد فرق پېدا کېږي، دغسې شاعري هم بدلېږي. پۀ مونږ د تقليد دومره اثر دے چې زمونږ لوي لوي شاعران اوس هم پۀ دې فخر کوي چې د هغوي شاعري پۀ عربي عروضو کښې ده!!! عربي عروضو سره د پښتو د شاعرۍ څۀ نسبت؟

“تراخۀ خواږۀ”، مخ ي

دې نه اندازه کېږي چې د “انجمن اصلاح الافاغنه” او د “خدائي خدمتګار تحريک” ورکړے شعور څنګه يو ليکوال پۀ پښتو شعر و ادب کښې بدلون او حقيقت نګارۍ ته هڅولے دے. وړاندې ليکي:

زۀ پۀ شاعرۍ فخر نۀ کوم، شاعري زما کسب نۀ دے؛ نۀ د معاش ذريعه، ما فقط د وطن د ازادۍ او د پښتنو د اصلاح پۀ غرض د سياسي حالاتو د اثر لاندې د خپل زړګي اواز پۀ داسې رنګ کښې ظاهر کړے دے چې اورېدونکو ورته شعر وئيلے دے.

“خواږۀ تراخۀ”، مخ ل

شاعري ښۀ شے دے خو چې قامي، ملي تعمير او د يو نصب العېن د پاره وي. شاعر د يو قام حالت بدلولو کښې لويه حصه لري خو کسبي مدح خوان قصيده ګو شاعر ناظم نۀ، او نۀ هغه ناظم شاعر چې د شاعرۍ نه ئې مذهب جوړ کړے وي او همېشه روايتي زړې لارې لټوي او هغه څۀ ليکي چې د هغې نه پۀ علم و ادب کښې نۀ څۀ زياتے کېږي او نۀ د يو قام او ملک پۀ معاشي او سياسي حالت څۀ اثر غورځولے شي. داسې شاعري هسي سرخوږے او د زړو باټانو پېښې دي.

“خواږۀ تراخۀ”، مخ ي

ځکه د دې حوالو پۀ بنياد مونږ د ايوب صابر دا خبره بېخي رد کوو چې د هغۀ پۀ نزد تنقيد پښتو ته اولسي ادبي جرګې راوړے. هغه “جديد پشتوادب” کښې ليکي:

پشتوتنقيد کا ذکر کرتےہوئے میں ضمناً اس امر پر روشنی ڈال چکا ہوں کہ اس صنف سے پشتو ادب کو اولسى ادبى جرگے نے روشناس کرايا اور صرف تنقيد پر موقوف نہیں ہے، تقريباً تمام جديد اصنافِ سخن کو پشتو ادب ميں داخل کرنے کا سہرا اولسى ادبى جرگہ کے سر سجتا ہے.

ایوب صابر، جديد پشتوادب، د اماراتو پختو ادبی ٹولنہ، ۲۰۱۶، ص114

دې صورت کښې چې “پښتون” جريده کښې د ادبي تنقيد روايت موجود ؤ، لکه کال 1940ز کښې غني خان پۀ نظم “ما پۀ ګل کښې وموند” باندې د پروفېسر حافظ ادريس )امين افغان، امرتسر( توند او تېز عالمانه او تاريخي تنقيد او دغسې د شاعرۍ پۀ بابله د عبدالاکبر خان دا تنقيدي رويه او د دې رڼا کښې د هغۀ شاعري دا خبره بېخي ردوي چې تنقيد د اولسي ادبي جرګې کارنامه ده!!! بايد اوس ليکوالان پوهان پۀ دې حقله خپله تصحيح وکړي.

څومره پورې چې د جديد اصنافو خبره ده، دا خبره هم بېخي غلطه ده. د پښتو وړومبۍ خاکه منحرف خدائي خدمتګار او بيا فکري طور راګرځېدلي عبدالحليم اثر افغاني 1948ز کښې د خدائي خدمتګار عبدالخالق خليق پۀ منظوم ژوندليک “زۀ او زما زمانه” باندې ليکلې ده. د پښتو د نوي تنقيد د بنيادګر حافظ ادريس متعلق اجمل خټک “قصه زما د ادبي ژوند” کښې ليکي چې ما ته هغۀ ووې چې د بابړې مستند رپورټ وليکه، زۀ نوکرۍ نه استعفٰي ورکوم، اقوام متحده ته به ځم چې دنيا پۀ دې ظلم خبر کړم. دغه وخت هغه انفارمېشن کښې د ډائرېکټر پۀ پوسټ ؤ ]مخ [195.

لائټ ايسے (Light Essay) ته د “تکل” نامه بې شکه دوست محمد خان کامل ورکړې خو پښتو کښې تکل د هندوستان د وېش نه مخکښې ليکلے کېدو چې اولنيو نمونو کښې د خدائي خدمتګار ماسټر کريم مجموعه “ځولۍ ګلونه” کښې “د تماکو پاڼه” او دغسې د مولانا عبدالقادر تکل “ډنکوپيا” دے چې د هغۀ د مضامينو مجموعه “د فکر يون” کښې چاپ دے.

وړومبے ازاد نظم د قيصه خوانۍ پۀ پېښه د “اتمانزي” پۀ قلمي نامه باندې کوم خدائي خدمتګار ليکوال ليکلے ؤ. پۀ دې حقله قام پاله ليکوال مفلس دراني ليکلي دي:

پۀ “پښتون” مجله کښې د “اتمانزو” پۀ نوم يو ازاد نظم چاپ شوے ؤ چې بيا وروستو چې کله غلام قادر د “اباسين” رسالې ايډيټر ؤ، هم چاپ کړے ؤ. اګر چې پوره نظم ما ته ياد نۀ دے خو د هغې يو بند داسې ؤ:

کۀ ډېر ئې پټ کړم

کله پټېږي

د ژوبل ځايه وينې بهېږي

يه چپ شه! چپ شه! قرار وي چرته؟

ارام وي چرته؟

دا نظم شايد چې پۀ 1930ز کښې پۀ قصه خوانۍ کښې د ازادۍ د پتنګانو پۀ جلوس د ګولۍ چلېدو نه وروستو ليکلے شوے ؤ ځکه چې دغې سره د هر پښتون زړۀ او سترګو پۀ وينو ژړل او زۀ دا نظم د پښتو وړومبے ازاد نظم ګڼم.

“جرس”، نظم نمبر، دوېم چاپ، کوئټه/کندهار، صحاف نشرياتي موسسه، 2018، مخ 290

د شاعرۍ پۀ بنياد ډاکټر صاحب شاه صابر خپل ليک “خدائي خدمتګارتحريک او پښتو نظم” کښې ليکي چې زما خپل نظم د هغه نظم فکري تسلسل او تنوع دے چې د خدائي خدمتګار تحريک د هلو ځلو پۀ زانګو کښې ئې سترګې غړولي او د خدائي خدمتګارانو پۀ لاسونو کښې لوے شو. “جرس” نظم نمبر، مخ 205

بله عجيبه خبره دا ده چې يو خوا غني خان د تحريک نه را بېل کړي، بل خوا تحريک داسې عمل ګڼي چې څنګه بنده تږے شي، اوبۀ وڅښکي، تنده ئې ماته شي. اګر کۀ تحريک داسې عمل نۀ دے؛ تحريک پۀ وقتي او اوږد-مهاله دواړو حوالو باندې کتلے کېږي. خدائي خدمتګار تحريک وقتي معروضاتو باندې هم خبرې کړي، مضامين او شاعري ئې کړې ده خو بل خوا تر اوسه د دې تحريک اغېزه پۀ پښتو ادب را روانه ده. ډرامه، تکل، افسانه، سفرنامه، رپورتاژ، مقاله، تاريخ، تنقيد، تحقيق؛ غرض هر څۀ کښې د تحريک ليکوالانو کار کړے دے نو نۀ پوهېږم چې بيا ولې سترګې پرې پټېږي؟

د ارواښاد قلندر دغه رويه ښاغلي پروفېسر ډاکټر يار محمد مغموم هم وړاندې بوتلې ده. خپل کتاب “د ازادۍ تحريک او پښتو شاعري” کښې هغه اغېزه چې کومه “انجمن اصلاح الافاغنه” پۀ پښتو ادب کړې ده، پټولو د پاره د کتاب درېم باب “د ازادۍ جنګ او د پښتو اولسي شاعري” د 1920ز نه 1947ز پورې ځکه ټاکي چې کۀ دغه باب 1921ز نه پېل کوي نو بيا به دا د انجمن اصلاح الافاغنه پۀ نامه وي چې 1921ز کښې جوړ شوے ؤ او وړومبۍ اغېزه ئې پۀ پښتو نظم او ډرامه باندې ګرځېدلې وه. کليزه غونډه کښې به ئې د طرحې مصرعه او يوه ډرامه هرکال وړاندې کېده. اګر کۀ مجبوراً دې کښې د تحريک د شاعرانو ذکر دے چې دغه دوران يواځې سرګرم وو نو بل خوا پۀ کښې پۀ تحريک خفي تحريک تنقيد او تاريخ مسخګي هم ليدل کېږي:

مونږ چې د سياسي ډلو طرف ته کومه اشاره کړې وه، پۀ هغوي کښې يوه ډله د خدائي خدمتګارو ډله هم يو نۀ هېرېدونکے حقيقت دے. دا تحريک يو غېر سياسي تحريک ؤ او د مذهب او پښتو پۀ بنياد ورته خلک را غونډ شوي وو چې د خپلې خاورې د پاره ئې سرونه پۀ تليو کښې ايښي وو خو وروستو ترې يو سياسي تحريک جوړ شو او انډين نېشنل کانګرس کښې ضم شو.

“د ازادۍ تحريک او پښتو شاعري”، مخ 124

يعني د دې دور د ټولو لوے تحريک د صوبې نورو ډلو کښې يوه ډله وه او خلک ئې د مذهب او پښتو پۀ نامه جذباتي کول خو وروستو بيا سياسي شو!!! پروفېسر صاحب د خپلې دې خبرې ترديد خپله کوي چې کله خلکو د خپلې خاورې د پاره سرونه تلو کښې ايښي وو، يو غېر سياسي تحريک کښې خلک د خاورې د پاره سرونه تلو کښې نۀ ږدي.

د پروفېسر يار محمد مغموم ملګري ډاکټر راج ولي شاه خټک هم خپل کتاب “د پښتو ادبي تحريکونه” کښې خدائي خدمتګار تحريک ادبي حواله باندې نۀ دے راخستے، اګر کۀ د پېرروښان د متصوفانه پاڅون شاعران ئې د “پښتو ادب کښې روښاني تحريک” پۀ باب معرفي کړي. د خوشحال تحريک کښې “د خوشحال تحريک” پۀ باب نومولے دے خو خدائي خدمتګار تحريک ادبي او فکري مکتب باندې ئې سترګې پټې کړې دي. دغسې د صحافت باب کښې ئې “پښتون” رساله کښې درې کرښې او دوه کرښې حاشيه ليکلې ده.

وېش نه پس خدائي خدمتګار تحريک پۀ جبر و تشدد وځپلے شو. ټوله مشرتابه پۀ کلونو کلونو بنديوانه پاتې شوه؛ عن تر دې چې د پښتو نامه اخستل د غدارۍ مترادف شول. نۀ يواځې دا، ولې متبادل رياستي متشدده فرقه وارانه بيانيې د پاره ټولې ممکنه لارې پکارولې شوې لکه يو خوا د پښتو اکېډمۍ جوړښت وشواو دا مولانا عبدالقادر ته حواله شوه چا چې استعماري دور کښې هم د انګرېز سرکار د پاره پرچار کولو او د مجلې “نن پرون” مشر پاتې شوے ؤ.

ښاغلے سليم راز خپل پمفلټ “پشتو اکيډمي سے پشتو مرکز تک” کښې ليکلي دي:

پشتواکيڈمى کابل کے رد اور ضد ميں يہاں کے پختون اديبوں کو ان سے دور رکهنے اور مختلف و مخالف انداز ميں سوچنے سمجهنے اور پختون قوم پرستى کے دائره ٔاثر سے نکالنے کيلئے بنائى گئى تهى جس کى ايک جهلک ڈاکٹر ہما کے کالم ميں بهى نظر آتى ہے کہ فرنٹئير ريجن کے وفاقى وزير کے کہنے پر اس وقت کے صوبائى گورنر (آئى آئى چندريگر) نے يہ ذمہ دارى پشتو کے ممتاز اديب سيد رسول رسا کے سپرد کى جو قبائل اور افغان امورکے محکمے ميں ڈپٹی سیکرٹرى تهے۔سيد رسول رسا نے اپنى رپورٹ ميں پشتو اکيڈمى کے قيام کو وقت کى اہم ضرورت قرارديا اور کہا کہ اس خطے کى سياسى اور ثقافتى تقاضوں کے لحاظ سے يہ اداره اہم کردار ادا کرے گا۔ کس قسم کا اہم کردار؟ يہ اس قسم کا اہم کردار ہے بلکہ ادارے کى اہميت کے حوالے سے اس سے بهى بہت زياده اہم جوکسى زمانے ميں ٹرائبل پبلسٹى آرگنائزيشن نے ادا کيا تها جس کے تحت پندره روزه ‘جمہور اسلام’ اور بعد ميں ہر ايجنسى کى سطح پر’کاروان’ (مجلہ) يہ فريضہ سرانجام دے رہے تهے جو بظاہر تو شعر و ادب کے جرائد تهے ليکن حقيقت ميں حکومتى پاليسيوں اور کارناموں کى تشہير کے ساتھ ساتھ اہلِ قلم کى ہمدردياں اور وفادارياں حاصل کرنا بلکہ خريدنا تها جسے آج کل کى اصطلاح ميں برين واشنگ کہا جاتا ہے۔

دا حقيقت دے چې د مولانا عبدالقادر نه را واخله همېشه د اکېډمۍ مشران پۀ ذهني او فکري توګه مسلم ليګيان هم پۀ دې وجه پاتې شوي دي. سلمٰي شاهين او نصرالله جان وزير البته دوه استثائي مثالونه دي چې وروسته کښې اوس وخت کښې مشران شوي. پښتو اکېډمۍ لۀ وخته د رياستي بيانيې سره سم هوميو پېتهک ډول کتابونه چاپ کړي دي چې د ليکوالانو ذهنونه او قلمونه بې ضرره يا مداح خوان کړي. د مارکسي پوهاند ګرامچي (Antonio Gramsci) پۀ ژبه دې عمل ته د تغلب يا هيجمني (Hegemony) وئيلے شي چې رياست بې ډبه بې کوتکه خپله سرکاري ائيډيالوجي ليکوال او اولس ته د سوچ برخه وګرځوي. شاعرۍ کښې د دې غوره بېلګه د سمندر خان سمندر نظم “غازي دلبره!” دے چې د هغۀ د شعري مجموعې “ليت لار” اخري نظم دے، د ولي خان د پاره جېل ته عبدالخالق خليق لېږلے ؤ او پۀ دې نظم باندې رهبر تحريک هم د دې نغمګۍ او موضوع لۀ کبله د نخښه کړې ده. دا نظم به رېډيو نه 1948ز کښې د کشمير د غزا پۀ وخت نشر کېدو او پښتانۀ ئې لېوني کړي وو. د “غازي دلبره!” نظم شاليد کښې د مسلم ليګ رضاکار غنډه تنظيم “غازي پښتون” د ډنډا مار لوفر کردار پروت دے. قيوم خانۍ کښې دا ډول لوفران بدمعاشان پۀ صوبه را ګډ شوي وو او د کشمير د غزا نفري قوت هم دوي وو چې د هندوستان فوځ راتلو نه مخکښې ئې د کشميريانو عزتونو سره لوبې کولې او بيا پۀ تېښته را تښتېدل. د تېښتې حال ئې سکندر مرزا خپل کتاب کښې ليکلے دے چې د کشمير غزا انچارج ؤ. د “غازي پښتون” مشر د مردان د خان بهادر فتح محمد خان زوے ؤ. کله چې دوي مردان کښې د قاضي عطاء الله او شاد محمد مېږي د بې عزتۍ هڅه وکړه او بيا پۀ “سردرياب” ئې د بلوڅې تکل شروع کړو نو پۀ 24 اپرېل 1947ز د غني خان پۀ مشرۍ کښې “پښتون زلمے” جوړکړے شو. د ځينو خلکو دا غلط فهمي ده چې “پښتون زلمے” پښتونستان د پاره جوړ شوے ؤ خو داسې نۀ ده؛ دا د مسلم ليګي غنډه ګانو نه د خدائي خدمتګارانو کورونو ژغورنې د پاره جوړ کړے شوے ؤ چې مجاز ئې غني خان ؤ خو باچا خان هندوستان نه راتلو نه پس د خانه جنګۍ د اندېښنې لۀ کبله دا تنظيم پۀ غني خان منتشر کړو. د سمندر خان سمندر د نظم “غازي دلبره!” دا شاليد هم د احمد کاکا د کتاب لۀ رويه وګورئ، ليکي چې:

خېبر بازار کښې به جلوس ووتۀ، د پېنډۍ نه به پنجابي رنډيانې قيوم شاهي راوستې وې، د هغوي پۀ سر به د سرو سپينو زرو ټوکرۍ وې، شا ته به ورپسې وزير محسود قبائلي ځوانان روان وو، غاړې ته به ئې تماچه لاس کښې ټوپک ؤ، چترالي ټوپۍ کښې به ئې ګل ټومبلے ؤ. نغارچي به اواز کولو، راشئ! د کشمير غزا ته وګورئ! دې ځوانانو هندوانو نه ښځې را وستې دي، مسلمانان ئې کړې او سرۀ سپين ئې هم وموندل؛ تاسو هم غزا وکړئ! دا وو د سمندر خان سمندر د غازي دلبر اتلان.

سليم راز صاحب د پښتو اکېډمۍ د جوړښت پۀ بابله ليکي:

افغانستان کى کابل ميں پشتو اکيڈمى اشاعتى مطبوعات اور اس اہم علمى و ادبى ادارے کى يہاں کے پختون قوم پرست، وطن دوست، ترقى پسند اديبوں اور شاعروں سے روابط انہيں اکيڈمى کى تقريبات مدعو کرنے کى اور ان کے افکار و نظريات کو اپنى کتابوں اور رسائل و جرائد ميں شائع کرانے يا اپنى مطبوعات ميں شامل کرنے کى پاليسى اور لر وبر پختون اديبوں کى علمى و ادبى يک جہتى اور تبادلۂ خيالات کے مواقع فراہم کرنے کے اقدامات تهے جن سے يہاں کے حکمرانوں، پختون دشمن قوتوں، حکمران طبقوں اور سامراج نواز اداروں کو بلا وجہ اور غير ضرورى خوف وخطر لاحق تها اور اس خوف کى نفسياتى بيمارى اور پختون دشمنى کى خطرى گمراہى نے انہیں بہ امر مجبورى پشتو اکيڈمى کے قيام کى ضرورت کا احساس دلايا اور غالباً یہى وجہ ہے کہ ادهر ادهر سے ڈاکٹر ہما کى بيان کرده کہانى کے ايک کردار پروفيسر محمد حسين نے جواس زمانے میں فرنٹئيرريجن کے وفاقى وزيرتهے، سابقہ صوبہ سرحد کے گورنر آئى آئى چندريگر کو پشاور يونيورسٹى میں پشتو اکيڈمى کے منصوبے پر کام کے لئے کہا؛ حالانکہ يہ کام فرنٹئير ريجن کے وزير اور گورنر کا نہيں بلکہ وزارت تعليم و ثقافت کا تها۔ (صفحہ 3)

خو لۀ بده مرغه راز صاحب د اولسي ادبي جرګې حقيقت مونږ ته نۀ ښائي چې د هغې شا ته هم دغسې منصوبه وه. اجمل خټک ليکي:

صنوبر حسېن کاکاجي د مومندو نه ميا جعفر شاه کاکاخېل را کوز کړو. دغه ورځو کښې د پښتو رساله حکومت نۀ ورکوله خو دۀ ته ميا صاحب اجازت ورکړو. ميا صاحب دغه وخت قيوم حکومت کښې وزير تعليم ؤ.

“قصه زما د ادبي ژوند”، مخ 231

هم د دغه ورځو پۀ حواله اجمل خټک دا هم ليکي چې:

د پاکستان مسلم ليګ حکومت داسې توره شپه جوړه کړې وه چې پۀ پښتو ژبه کور کښې يا ورور يا دوست ته خط ليکل غټ جرم ګڼلے شو.

“قصه زما د ادبي ژوند”، مخ 221

کاکاجي مياشتيزه “اسلم” مۍ 1950ز کښې جاري کړه، ليکوالان ئې ځان ته را غونډ کړل او زر ئې “رحمان ادبي جرګه” جوړه کړه او ورپسې بيا “اولسي ادبي جرګه” جوړه شوه چې صدر ئې حمزه شينوارے )مسلم ليګ(، سېکرټري دوست محمد کامل )مسلم ليګ( او سرپرست ئې کاکاجي )کميونسټ پارټي( ؤ. اولسي ادبي جرګې کښې د نورو ګوندونو ليکوالان هم وو خو اکثريت د مسلم ليګ او کميونسټ پارټۍ خلک وو: لکه فضل حق شېدا، طاهر غازي، پير طلاء، قمر راهي، ايوب صابر، نصرالله نصر، يوسف اورکزے، اصغر لاله، افضل بنګش، قلندر مومند – دا ليکوالان بيا وروستو د ايوب خان سرکاري د پارټۍ تنظيم “ګلډ” د پاره هم يو ځاے شول چې قدرت الله شهاب جوړ کړے ؤ. د ګلډ صوبائي صدارت د پاره د يوسف اورکزي او قلندر مومند مقابله وه؛ نو اندازه کېدې شي چې “اولسي ادبي جرګه” دې مقصد د پاره جوړه شوې وه چې د پښتو ليکوالانو تربيه پۀ مترقي يا ليګي انداز کښې وي چې دلته قوم پرستو ليکوالانو لکه اجمل، سليم، وهمي، طوفان، عاصي، همېش، مراد ټولو مترقي اغيزه هم واخسته او د کاکاجي مرام پوره شو چې د قامي فکر لاره پۀ عالمي اشتمالي فکر باندې کهوټه کړي؛ ځکه د اولسي ادبي جرګې ليکوالانو د خپل وطن او خاورې پۀ ځاے د عالمي سياست هغه موضوعات خپلو نظمونو کښې زيات ژړلي او چېړلي دي کوم چې به د کميونسټ پارټۍ لائق وو؛ ولې عاصي، طوفان، اجمل او سليم غوندې باشعوره ليکوالانو تر يو حده هڅه کړې چې د خپلې خاورې خوشبو هم هېره نۀ کړي. نو پۀ مجموعي طور باندې د خدائي خدمتګار تحريک ادبي اثرات او حاصلات تتول د مياجعفر شاه مقصد ؤ چې کاکاجي ئې د مومندو نه راوستلو او رساله ئې ورله جاري کوله.

د قوميت او اشتراکيت د دې کشمکش يو مثال ساحراپريدي خپله مرکه کښې ورکړے دے چې ټول صورتحال واضحه کوي:

افضل بنګش به د دين خلاف خبره کوله خو ولي محمد خان طوفان به ورته شعر وئيلو:

جهان کۀ زيړ هم د نارنج غوندې شي

زما نشه خو پښتنه نشه ده

يعني دکميونزم د نارنج ترشي زما د قوميت نشه نۀ شي کوزولے، کۀ ټول جهان کميونسټ شي هم.

“خولۀ پۀ خولۀ خبرې”، پروفېسراسلم تاثير، مخ 98

دکميونسټ پارټۍ او مسلم ليګ خپله کښې ګټهـ جوړ پخوانے ؤ. مترقي ليکوال محمد عمر خان خپل کالم نقطه نظر )چاپ ورځپاڼه ايکسپرېس( “آزادى کا ايک گمنام سپاهى انيس هاشمى” کښې ليکي:

کميونسٹ پارٹى کو جب پورى طرح ادراک ہوگيا کہ تقسيم کا فيصلہ ہوچکا تو پهر سى آئى پى کے اعلىٰ ترين فورم میں فيصلہ کيا گيا کہ پارٹى کے کچھ ہندو کامريڈز کانگريس اور مسلم کامريڈز مسلم ليگ میں بهيجے جائیں، چنانچہ پارٹى نے انیس ہاشمى کو مسلم ليگ میں شامل کيا۔ آل انڈيا مسلم ليگ نے انہيں دہلى کے اجلاس میں صوبائی سيکرٹرى اور نواب زاده جسٹس قدير احمد کو صوبائى صدر بنوايا.

يعني فوراً مسلم ليګ صوبائي صدر کړو. کميونسټ شاعر اسرارالحق مجاز خو پاکستان د پاره ترانه هم ليکلې وه:

سرمائے کا سوکها جنگل اس مين سرخ شرارا

پاکستان ہمارا

د کميونسټ پارټۍ او مسلم ليګ ورانه د راولپنډۍ سازش کېس نه پس راغلې وه. بهر حال خدائي خدمتګار تحريک د پاره دواړه يو ډبلۍ وو. چې کله پرې سخته راغله نو بيا زر زر نېپ ته را غونډ شول چې د پښتنو قوم پرستو شا ته پټ شي خو مقصد ئې هغه ؤ، يعني ګوند باندې قبضه، کومه قيصه چې ولي خان خپل کتاب کښې د افضل بنګش پۀ حواله کړې ده. پۀ هر حال مترقيان تر دې حده کامياب شول چې د پښتو نوي ادب ابتداء د هغه اولسي ادبي جرګې نه کېږي د کومې جرګې چې ټولو نه لويه کارنامه انشائيه د پاره د تکل نامه غوره کول دي او پښتون ليکوال د پاره د نظرياتو اچار وړاندې کول دي چې تل کنفيوز وي. قلندر مومند صاحب چې د خدائي خدمتګار ادبي کردار پۀ کومه حواله د رد کولو کوشش کوي، پۀ دې حواله کميونسټ ليکوال علي سردار جعفري د هغۀ خبره رد کوي او ليکي چې:

تحريک تنظيم اور تخليق کا باہمى رشتہ ہے۔ تحريک کسى بهى تاريخى عہدمیں ہزاروں لاکهوں انسانوں کى شعورى او غير شعورى تمناؤں اور آرزؤں کا اظہارہوتى ہے۔ يہ وقت کے تقاضوں سے پيدا ہونے والے اجتماعى احساس کا نام ہے اور يہ اجتماعى احساس، تنظيم اور تخليق کا مطالبہ کرتاهے۔ يہ احساس ترقى پسند بهى ہوسکتاہے اور رجعت پسند بهى اور ملا جلا تنظيم تحريک کى کاميابى کيلئے آسانياں فراہم کرتى ہيں اور تخليق تحريک کا حاصل ہے۔ ادبى اور فکرى تحريکوں کو دو خانوں میں تقسيم کرنا ممکن نہيں۔ ہر ادبى تحريک کے ساتھ اس کا فکرى پس منظربهى ہوتا هے اور ہر فکرى تحريک اپنا اظہار تخليقی ادب کے ذريعے سے کرتى ہے، فنون لطيفہ کے ذريعے کرتى ہے۔ جيسے اخشا اور ايلورا کى تصويريں، مجسمے مائيکل اينجلوزکى پينٹنگز، تصوف اور جئے کشى کى شاعرى اسکى روشن مثاليں ہيں۔ ميرے خيال میں يہ سوال غير ضرورى ہے کہ ترقى پسند تحريک ايک ادبى تحريک تهى جس کا ايک پہلو فکرى تها يا فکرى تحريک تهى جو ادب اور فن کى شکل میں اظہار کى متلاشى تهى۔

يعني د قلندر مومند موقف لۀ منځه هم د هغۀ پۀ نظريه اوړي.

خدائي خدمتګار سعادت خان جلبل ليکي:

پۀ کال 1921ز کښې د انجمن اصلاح الافاغنه پۀ نوم جرګه جوړه شوه. دا هغه زمانه وه چې چا سياست نۀ پېژندو. د ازادۍ لفظ به چې چا واورېدو نو د هغۀ به دا خيال ؤ چې دا څوک زنانه ده. د انګرېزانو نوم چا بې اودسه اخستے نۀ شو.

پۀ حواله مياشتنۍ “پښتو”، جون 1978ز، مخ 107

نامتو ليکوال استاد پروفېسر وقار علي شاه کاکاخېل خپل ليک “عبدالغني خان: ژوند او خدمتونه” کښې ليکلي دي:

انجمن اصلاح الا فاغنه د 1921ز کال د اپرېل پۀ وړومبۍ نېټه جوړ شو. د انجمن پۀ سياسي اهدافو او مقاصدو کښې د پښتنو خپلمنځي دښمنۍ ختمول، پۀ دوي کښې د اتفاق او ورورولۍ راوستل، د هر ډول اجتماعي او معاشرتي بديو ختمول او لۀ دې سره سره د پښتو ژبې او ادب ته وده او فروغ ورکول هم شامل وو. لۀ دې سره سربېره د خلکو پۀ زړونوکښې لۀ وطن سره مينه او لۀ غلامۍ څخه نفرت پېدا کول هم شامل وو.

پۀ حواله د غني خان ياد، چاپ د افغانستان د سيمه ايزو مطالعاتو مرکز، مخ 42

احمد کاکا خپل کتاب کښې ليکي:

اگر ايک جانب باچا خان پختونون کى گليوں میں گهومتے اور ہر ايک بچے کو کس طرح انگلى سے پکڑکر کام سکهاتے تو دوسرى طرف سکول کے لڑکے ايسى خوش آوازى سے نظمیں پڑهتے تهے جس طرح کہ نبض کو پکڑ کر اس میں نشترلگايا جائے۔ ان نظموں سے پختونوں کے جذبات ابهرتے تهے۔ ان ڈرامون کا نتيجہ تها کہ ہوتے ہوتے قوم بہت کم وقت میں بيدار ہوئى۔ ڈراموں میں زندگى کے روزمره مشکلات کو دکهايا جاتا تها؛ مثلاً عوام کے ساتھ حاکموں کا سلوک، چچا کا يتيم بهتيجے، خان کا نوکر کے ساتھ سلوک، زميندارکا مزارعے کے ساتھ، هندو ساہوکار کا ان پڑھ زميندار کے ساتھ، پيرکى غلط حرکتیں اپنے مريدوں کے ساتھ، بے علم ملاؤں کا اپنے مقتديون کے ساتھ۔ اس وجہ سے ان ڈراموں نے بہت کام کيا۔ قوم کو ان کا احسان نہيں بهولنا چاہئے۔

بحوالہ خدائي خدمتگار تحريک، ترجمہ قاسم جان، ص 123

د خدائي خدمتګار تحريک د ادبي حېثيت نۀ منونکي نمر پۀ دوو ګوتو پټول غواړي. دې تحريک نۀ يواځې دا چې د ژبې پراختيا کښې ئې کردار ادا کړے، نوي موضوعات، اصطلاحات او نوي صنفونه ئې هم پښتو ژبې ته راوړل. دې تحريک د شاعرۍ، تاريخ ليکنې، رپورتاژ، افسانې، ډرامې، تکل، فلالوجۍ او ترجمې پۀ مېدان کښې هغه کارونه کړي دي چې پۀ هره حواله ورته د اوليت درجه حاصله ده او نن هم مونږ د پښتو ژبې او ادب دننه خدائي خدمتګار تحريک د روح غوندې وينو.