Pakhtoon | The Magazine Publishing Since 1928
متعلقه مضامين
پير محمد کاروان وائي:
وخت به راځي چې غاښ د زهرو به ښامارنۀ لري
منصور به ګرځي مستانه ملا بۀ دار نۀ لري
مارغان دې را شي زمونږ لپوکښې دې ځالې وکړي
غر مو نښتر نۀ لري کلے مو چينار نۀ لري
هسې خو زمونږ ټولو کلاسيکو او هم عاصرو شاعرانو خپل منظوم کلام کښې د رجالو (نوماند شخصيات) زورورې يادونې کړې دي او زمونږ هر شاعر پۀ خپل ځانګړي ځاے د تېر وخت د څۀ اتلانو او مشهورو څهرو ياد پرېښے دے. دوي پۀ دغو تذکروخپل کلام لکه د څوارلسمې سپوږمۍ ښائسته کړے دے. زمونږ د شلمې پېړۍ اتل ستر او نوښتګر شاعر غني خان هم زمونږ لۀ هغو شاعرانو څخه دے چې دۀ هم پۀ خپله ارته، تل پاتې او لۀ فلسفې ډکه شاعرۍ کښې د بې شمېره نومياله رجالو تذکره کړې ده. د غني خان پۀ شاعرۍ کښې لۀ ادم او حوا او شېطان (چې خپل نوم ئې عزازيل دے) څخه چې ځينې ځينې تر حضرت ابراهيم علېه السلام تر حضرت عيسي، موسي(ع) تر رود نيل تر بني اسرائيلو او تر سامري پورې بيا لۀ حضرت محمد (ص) نيولے تر څلورو يارانو ان تر حضرت خالد(رض) او تر امام حسينه (رض) پورې يادونې شته. دغسې لۀ حضرت عيسٰي څخه مخکښې تېر شوي افلاطون، سقراط او بقراط يا اصحاب کهف ئې هم نۀ دي هېر کړي.
دغه شان سکندر، هټلر، چنګېز، چرچل او اورنګزېب خو ئې تر هر چا زيات ياد کړي دي. ورسره ورسره دهند د نيمې وچې (برصغير) نومانده ليکوال لکه رابندرنات ټېګور، علامه اقبال، ګاندهي جي، قائداعظم محمد علي جناح، پنډت نهرو، او نور ئې هم لۀ پامه نۀ دي ويستلي. پۀ پښتون افغان ملت کښې ئې ستر خوشحال بابا ډېر زيات ستائيلے دے، لکه چې وائي.
د خټکو لويه خانه
د همه پښتون سرداره
اے غمګيره د غمژنو
د پرېوتو مدتګاره
ا حجره چې ته ئې خان وې
ا کاروان چې تۀ ئې مير وې
تر ستر خوشحال خان بابا وروسته ئې بيا تر ټولو غټ مقام خپل پلار خان عبدالغفارخان باچاخان بابا ته ورکړے دے ( پۀ مردان مارچ د باچاخان) نومې نظم کښې ليکي:
راشه اے خوشحال بابا
اے خالده وګوره
پاڅه علي مرتضٰي
دا تماشه ووينه
جنګ لۀ دے منصور روان
توپ او نۀ توفنګ لري
نه د تورو پړق لري
نۀ د زغرو شړنګ لري
(دغه نظم تر پايه)
مګر د پاکستان د بنسټګر تذکره چې کوي نو پۀ پاې کښې څۀ پۀ داسې اندازه د عقيدت ګلونه ورته وړاندې کوي لکه چې وائي:
منمه د جناح کاکا چې پوخ ښانک لۀ راغے
د ډبه، دکوتکه د لرګو نه خبر نۀ شو
اميرجماعت اسلامي (سردار علي خان) ته خطاب کوي:
دا چې تۀ پۀ سجده پرېوځې او زۀ ډک د ميوجام کړم
دا هم زۀ غواړم فرار، دا هم تۀ غواړې فرار
ستر شاعر ستر ليکوال او پۀ امريکا هېواد کښې د افغانستان سفير جناب عبدالروف بېنوا ته پۀ يو منظوم ليک کښې ليکي:
بېنوا پۀ هشنغر کښې ستا يو ورور دلته اوسېږي
ببرسرې پټې سترګې پټ پټ شونډو کښې موسېږي
او تر ټولوناشوده دا ده چې کله پښتون ملا (صاحب) يادوي نو دغه تذکره ئې ډېره د خوند ډکه وي، چې وائي:
وايه وايه ملا جانه
ژوند تپوس دے کۀ جواب
ژوند وصال دے کۀ جنون دے
کۀ ارام کۀ اضطراب
ژوند امام دے کۀ ګلفام دے
کۀ ممبر دے کۀ محراب
کۀ يومست غوندې جهان کښې
رنګين خوب دے د سراب
ژوند تپوس دے کۀ جواب دے
وايه وايه ملاجانه
او پۀ (ترجمه اقبال کښې) د ارواښاد اقبال يادونه هم ډېره پۀ خوندوره بڼه کښې کوي، لکه چې وائي:
د ژوندون راز بس سفر دے
د ابد راز ورانېدل دي
دا پخوا اقبال زما(نه)
ډېر ښائسته رنګ کښې وئيلي
نورالامين يوسفزے يوځاے پۀ (غني او خيام) مقاله کښې ليکلي دي، پۀ خپله شاعرۍ کښې غني ګڼ شمېره سياسي، علمي، فکري ، روحاني او اديبي شخصيتونه ياد کړي دي. خو پۀ دغه ټولوکښې درې داسې هستۍ دي چې هغوي سره ئې ډېر جذباتي تړون دے. پۀ عاشقانو کښې ئې “مجنون” زيات ياد کړے دے. پۀ حسېن علېه السلام ئې پۀ خپلو کلياتو کښې يوه اوږده مرثيه ليکلې ده چې زما پۀ خيال پۀ ګرده نړۍ کښې ئې ثاني نشته او هم دغه شان ئې پۀ شاعرانو کښې خيام سره رومانس کړے دے او د ټولو نه زيات ئې هم دے ياد کړے دے .ډېر پۀ والهانه انداز ئې ياد کړے دے او هر وار ئې د دغه يادونه د خپل وجدان پۀ زور يوه نۀ يوه نوې نکته راويستې ده وغېره” وګورئ ( غني او خيام مقاله) پښتون مارچ ٢٠٢٠ مخ ٢٢
١: حضرت امام حسېن د رسول الله صلي الله علېه وسلم دوېم نمسے ؤ . د دۀ پلار حضرت علي مرتضٰي ؤ چې څلورم خليفه تېر شوے ؤ. دے پۀ يو شپېته سنه هجري کښې پۀ کربلا کښې شهيد شو او هم هلته خاورو ته وسپارل شو. د دۀ وړومبے ورور امام حسن ته زهر ورکړل شو. ځينې وائي چې ددوي د مرګونو خبر پېغمبرحضرت محمد(ص) د وحيو پۀ ذريعه ورکړل شوے ؤ . فقد والله اعلم
٢: خيام ! نامتو مسلمان سائسندان او شاعر ابوالفتح عمر بن ابراهيم خيام پۀ ١٠٣٩ز کښې د يوخېمه جوړونکي ابراهيم پۀ کور کښې پۀ نيشا پور ايران کښې پېدا شو. پۀ دغه وجه دۀ ته خيام ووئيل شو. دۀ د شاعر پۀ حېث ډېرې ښې او لازواله رباعيانې (څلورېزې) وليکلې چې پۀ ډېرو ژبوکښې ژباړل شوې دي. عمرخيام پۀ اصل کښې د رياضي ماهر ؤ او يو فلسفي او طبيب هم ؤ. دے پۀ ١١٣١ز کښې وفات شوے دے.
زۀ هم منم چې غني خان پۀ خپله شاعرۍ کښې دغه درې شخصيتونه لکه مجنون، امان حسېن (رض) او خيام ډېر ستائيلي دي. زۀ وايم لکه څومره چې قاضي ملا عبدالسلام اچکزے پۀ غازي امان الله مئين دے نو هم دومره به غني خان پۀ مجنون، امام حسېن او خيام عاشق وي. زما پۀ خيال (د قاري څخه دې پټه نۀ وي) غني خان د دغه درېو نوموړو تاريخي خبرو سره سره يو بل کس هم ډېر بلکې بېخي زيات ياد کړے دے او دغه مذهبي شخصيت دے. “حسېن بن منصور حلاج؛ غني خان چې کله د سترسياستپوهه او هند د نيمې وچې د لوے ليکوال او سياستدان باچاخان تذکره کوي نو هم ورته وائي:
جنګ لۀ دے مصنور روان
توپ او نۀ توفنګ لري
نۀ د تورو پړق لري
نۀ د زغرو شړنګ لري
حسېن بن مصور حلاج نۀ يوازې غني خان پۀ خپله شاعرۍ کښې يادوي لکه دغه کس پۀ عربي، فارسي، اردو او بلوچۍ کښې هم زيات ياد شوے دے. پۀ پښتو کښې خوشحال بابا،حميد او رحمان بابا ياد کړے دے. قاضي ملا عبدالسلام هم ياد کړے دے . خوشحال باباوائي:
د موسٰي امساء پۀ لاس کښې لکه خضر
خو حق وايم کۀ منصور غوندې پۀ دار شم
قاضي ملا عبدالسلام بابا چې کله د باچاخان د مشر ورور ډاکټر خان صېب د ناحقه قتل يادونه کوي نو يوځاے د حسېن بن منصور حلاج ذکر هم کوي لکه چې وائي:
خان ډاکټر تېرۀ خنجر پۀ ځيګر وخوړ
دا مکتوب تاريخ د دۀ د انتقال دے
نازولي قضا غشي کاري ولي
مرګ ناحقه وجهالو ته حلال دے
لاله زار منصور پۀ دار عبدالسلامه
ځنې امام حسېن هم د نبي ال دے
وګورئ سوسن چمن دوېم ټوک مخ (٢٧٨)
غني خان هم قابو پۀ ډېرو ځايونو کښې منصورته مخاطب دے “پۀ قسمت” نومې نظم کښې ئې څۀ داسې فلسفيانه ډول ياد کړے دے لکه چې وائي:
ګوره طاوس مړ کړو ښائسته وزرو
ابليس برباد کړو علمي خبرو
سيپۍ اودۀ وه د سيند پۀ تل کښې
زړګے ئې وچاودو سرو ملغلرو
پتنګ خپل نرم زړګے ستي کړو
مېږے برباد کړو خپلو وزرو
ګلاب خپل رنګ او لويۍ تالا کړه
منصور پۀ در شو چې نا خبر ؤ
پۀ پلوشې نومې کتاب کښې چې “زړۀ” ته وېنا کوي نو ئې څۀ پۀ داسې انداز پېلوي :
يا تپوس د”ارني” موسٰي نه وکړه
لاړ شه وپوښته يو ورځ د حرا غار
د مجنون يا د فرهاد نه صلاح واخله
يا منصور ته وايه ولې شوې پۀ دار
منصور ځان کښې موسٰي طور کښې نور ليدلو
پۀ څۀ کوم ليلٰي مجنون کړو بې اختيار
څۀ کۀ خلق لېونے غني ته وائي
ډېر ښۀ پېژني خپل يار هم نور ديار
کليات مخ (١٥٣)
پۀ کليات کښې پۀ (ترانه) نظم کښې منصور څومره پۀ خوند يادوي هسې خو د دۀ ټول شعرونه ښکلي دي مګر پۀ کومو شعرونو کښې چې د منصور تذکره کوي دا ئې دومره ښائسته او زړۀ وړونکي دي چې قاري ئې اندازه هم نۀ شي کولے، لکه چې وائي:
زۀ ځان او جهان پۀ دلبر ږدمه
زۀ پښو کښې جانان ته ځيګر ږدم
زۀ مست داسې مست ننګيالے يمه
فقير ته کچکول کښې خپل سر ږدم
زۀ ورک لېونے د منصور پۀ شان
ليلٰي لۀ پۀ ټيک کښې قمر ږدم
زۀ مست داسې مست ننګيالے
فقير ته کچکول کښې خپل سر ږدم
(ټګ) نظم ئې پۀ حېدراباد جېل کښې پۀ ١٩٤٨ز کښې ليکلے دے. دلته هم “منصور” ورياد شوے دے نو ډېر حد ئې پرې کړے دے. دغه نظم ئې پۀ کلياتو کښې پۀ مخ ٢٦٩ باندې چاپ دے لکه چې وائي:
جام مې وړے ؤ يو ګوټ لۀ ډوب درياب کښې د سرور شوم
د منصور پښو ته ولاړوم لېونے شوم زۀ منصور شوم
لېوني نه زړګے يوړو، نازنينو، مسکو شونډو
غلا لۀ تلو پۀ ډاکه واوړېد زړۀ ئې وچاودو پۀ منډو
(کليات مخ ٢٦٩)
(سامري محل) نومې نظم کښې ئې هم تذکره شته. ځو ورځو د غني د کليات مخ نمبر ٣٥٦ ئې هم لولو. غني خان پۀ دغه نظم کښې ليکي:
دلته چغې دي د نن
نۀ سبا شته نۀ پرون
دا محل د سامري دے
نۀ منصور شته نۀ مجنون
دا ژوندون د تيارو ډک دے
دلته رنګ د خيام نشته
عجيبه د ړندو ښار دے
سترګې شته خو ليدل نشته
او يوځاے خو پۀ کلياتو کښې سمه دمنصور قيصه را ته بيانوي، مخ ٣٦٠ئې ولولئ. غني خان وائي:
خوش نصيبه خوش قسمته وې منصوره
خلقو جوړکړۀ درله دار څۀ مزېدار
ما راوړي دي زړګي کښې لۀ ازله
هم منصور هم ئې سرور او هم ئې دار
وايه وايه دزندانو بابا وايه
دا زمونږ غوندې د ورکو کومه لار
پۀ (تپوس کۀ جواب) کښې ئې هم پام وراوښتے دے. د منصور تذکره ئې کړې ده. د کليات مخ ٣٧٠ شعرونه ئې هم دلوستلو لپاره حاضر دي لکه چې وائي:
وايه وايه ملا جانه
ژوند تپوس دے کۀ جواب
ژوند وصال دے که جنون دے
کۀ ارام کۀ اضطراب
د دې څخه وروسته مخکښې ليکي :
ژوند فرعون دے او غرور دے
کۀ جنون دے او سرور دے
د نمرود د زرو تخت دے
کۀ رنګين مرګ د منصور
دا حسېن مسکے مسکے دے
کۀ يزيد مست پۀ غرور
ژوند يو مست د ميوجام دے
کۀ يو مات د غم کچکول
پۀ “پلوشه” نومې نظم کښې ئې د منصور پۀ خولۀ يا د دۀ پۀ قول يوه داسې خبره کړې ده چې سړے دې ته اړباسي چې ورسره ومني او بڼه ترې نه وکړي. غني خان وائي:
خداے مکه کښې نشته د منصور د خولې مې واورېده
لاړ شه لېونيه شه د ځان پۀ تماشه
(دغني کليات مخ ٤٣٨)
د غني (شهيد) نظم نه خو دا وخت داسې کلام کښې ځينې جوړ شوے دے چې قابو د هرچا ياد شوے دے.دا نظم ئې اوس هم وړوکے، زوړ او هم پېغله وائي او هم ئې ځوان وغېره دا نظم اوس د هر چا پۀ ياد هم زده دے، پۀ دې کښې ئې هم منصور ياد کړے دے لکه چې وائي:
اے شهيده اے بچيه د منصور
پۀ خندا جانان له لاړې ډوب درياب کښې شوې دنور
(تر پايه پايه . کليات: ٤٥٦)
د (جېلخانې خوب) خو ئې داسې شعرونه دي چې قاري ئې پۀ لوستلو نۀ مړېږي او بيا چې دغه نظم يو څوک د خوږ ژبي سندرغاړي سردار علي ټکر پۀ اواز کښې اوري بيا خو ئې نور خوند سل پۀ سله نۀ بلکې زر پۀ زر شي. د جېلخانې پۀ خوب کښې ئې هم منصور نۀ دے هېر کړے لکه چې د کليات پۀ مخ ٤٧٣باندې وائي:
خوب وينم چې پورته لکه چغه د منصور شومه
يا يوموټے خاوره وم يا لوے درياب د نور شومه
خو بانګ د سحر وشو زۀ راويښ شوم کروکور شومه
خوب يوړۀ خوبونه را ژوندۍ شوه زمانه
وې پرېوځه لېونيه تيروه دې زمانه
چرې چې غني خان د وصال، فرعون، موسٰي علېه السلام، کوه طور، بت او نورو ذکرکړے دے هم هلته ئې مجنون، ساقي، پياله،ژړا، صحرا، دخيام سُر او خوب د منصور ياد کړي دي، دا بېلګه ئې ولولئ.
يا موسٰي ته قيصې د فرعون د محل
يا فرعون ته بيان د ابد د اجل
کله روح د مجنون او ساقي او پياله
کله سر د خيام او ژړا او صحرا
کله خوب د منصور د رڼا د وصال
کله شوق د حبشي دکوکۍ او د خيال
(د غني کليات مخ: ٤٩٩)
د منصور داشعارو يو څو نورې بېلګې . . .
منصوره ځکه خو پۀ دار وختي
چې د اشنا راز دې حجرو له يوړو
سقراطه دغه ځاے کښې تېروتلې
ايمان دې واخست فلسفو له يوړو
عطر تول د بل د خيال دے
دے يو ګل دے بهار نۀ دے
دے مجبور شان مسافر دے
منزل نۀ دے او لار نۀ دے
چې منصور پرې ګوتې کښېږدي
همه دار همه خمار دے
د غني خان هسې خو هر نظم او هر شعر د خونده ډک دے مګر يوه خبره ئې ډېره د خونده ډکه ده چې تنقيد ئې پۀ هر چا ښۀ پۀ خلاص مټ کړے دے. د دۀ د روښانه تنقيد پۀ ضدکښې تقريباً د ټولنې هرکس ؤ ناکس راغلے دے، ګورئ يوځاے افلاطون ته څۀ وائي وې لولئ:
کښېنه افلاطونه فلسفه دې سمبال کښېږده
تا سره ده تله د سېرونو دمنونو
مګر برملا چې تنقيد کوي نو هم ډېر د خوند او پنده ډک دے هسې خو غني چې برملا کوم تنقيد کړے دے نو کۀ مونږ زمونږ غني ملا ته وګورو او د دۀ کردار ته پۀ غور وګورو نو بالکل مونږ دې پايلې ته رسو چې غني خان پۀ دغه ځاے کښې پۀ حق دے لکه چې وائي:
ما پۀ ګل کښې وليد
چې تۀ ئې نۀ مومې کتاب کښې
اے ملا ستا نيم کتاب مې
واورېدۀ رباب کښې
ستا پګړۍ دعقل
زما تاج د لېونتوب پۀ سر
تۀ ئې پۀ غاړه ژاړې
زۀ غوټې وهم درياب کښې
(د غني کليات مخ: ٥٦١)
بهرحال د دۀ د ژور تنقيد پۀ حقله ارواښاد صاحبزاده حميدالله پۀ خپله يوه مقاله کښې ليکي: دغني سره زما ليدل کتل نۀ دي شوي او نۀ پۀ دا شلو کالونو کښې د هغۀ کومې شهپارې خپرې شوې دي خو کوم وخت چې ما د هغۀ د کلام مجموعه “پلوشې” ولوستله نو حېران پاتې شوم چې د دې منفرد، جديداحساس شاعر هم پۀ پښتو کښې موجود دے اوشايد د دې لۀ کبله ئې د هغۀ د شاعرۍ طنز ؤ نو بعض ، پېغور او ملنډو څخه ډکه او يو معاشرتي تنقيد دے يا شايد د دې کبله چې د هغۀ تړون د يوې سياسي کورنۍ سره دے. زمونږ ليکوالانو اوناقدينو د هغۀ د لوستلو او د دۀ پۀ فن باندې د تنقيد کولو څخه ډډه کړې دي،،، وګورئ کښکي مخ ٤٥٣. ٤٥٤
د غني خان د تنقيد خبره مې تردې وجې را واخسته زۀ وايم چې دۀ ډېر سپين تنقيد کړے دے. دۀ د تنقيد پۀ مد کښې هېڅ وېره نۀ ده کړې. دۀ د ټولنې پۀ هر څۀ باندې رايه ورکړې ده. زۀ وايم کۀ يو څوک د پښتنې ټولنې مطالعه کول غواړي نو هغه دې د هرڅۀ څخه مخکښې د غني ژوند او کتابونه ولولي. لکه څنګه چې ده پۀ (Open mind) کښې پۀ (Open dialogue) څوک بخښلي نۀ دي نو دغه رنګه ئې د پښتنې معاشرې صفتونه هم کړې دي. ددغه ټولنې سر سر ارزښتونه ئې هم بېخې زيات ستائيلي دي. د دې ټولنې اتلانو ته ئې اتلان وئيلي دي وغېره. غني خان لکه څنګه چې مجنون، امام حسېن او خيام ډېر ستائيلي دي نو دغسې پۀ خپله ټوله شاعرۍ کښې ئې منصور هم تر حد زيات ياد کړے دے. غني خان پۀ خپله ټوله شاعرۍ کښې حتي پۀ هر چا تنقيد کړے دے. او څوک ئې هم نۀ دے بخښلے مګر د دۀ پۀ ټوله شاعرۍ کښې يواځينے اشتباه منصور ته ترلاسه ده چې نۀ دے غندل شوے. بلکې هر ځاے پۀ ډېرو زورورو ټکو ستائيل شوے دے حتٰي چې چرې عيسٰي عليه السلام او موسي علېه السلام شامل شوي دي نو هم هلته د منصور تذکره هم شوې ده. پۀ بنده نومې نظم کښې وائي:
مينه ده داسې مستي
لکه مست وي د بنګړي تال
لکه سور ګل شي د سپرلي شپه شي
کله منصور شي کله بلال
(غني کليات مخ: ٦٢٨)
بيا هم د غني خان پۀ کلام کښې تر ټولو ښۀ نظم چې دۀ منصور ته ليکلے دے هغه د “منصور”پۀ نوم پۀ کليات کښې پۀ مخ ٤٥٧باندې چاپ شوے دے. دا نظم چې سردار علي ټکر هم پۀ موسيقۍ کښې زمزمه کړے دے، لکه چې وائي.
منصور يو لېونے ؤ د معشوق اداب ئې هېر کړۀ
منصور يو لېونے ؤ د مستۍ شراب ئې ډېر کړه
نو غني خان خو منصور تر حد زيات ستائيلے او ياد کړے دے. اوس پوښتنه دا راپېدا کېږي چې دا منصور څوک ؤ؟ دا پۀ کومه زمانه کښې ژوندے ؤ؟ دے چا پۀ دار کړے؟ يا دے ولې ووژل شو؟ دے صحيح ؤ کۀ غلط ؤ؟ وغېره پۀ پښتنو کښې هم چې څوک رښتيا وائي نوهاغه نور ورته وائي چې رښتيا مۀ وايه رښتيا خو منصور ووئيل سر ئې پۀ دار شو او داسې نور.
حسېن بن منصور حلاج:
پۀ ٢٤٤هـ پۀ فارس کښې زېږېدلے دے او پۀ عراق کښې لوے شوے دے . مشائخ د دۀ پۀ باب اختلاف لري ډېر ئې ردوي او لېونے قبلوي . دے د حلول او اتحاد مشهور سړے دے د دۀ اراغامض او تياره دے. د اناالحق وېنا دۀ ته منسوبه ده. ځينې کسان ئې له دغې وېنا سره بيا هم د اولياؤ او شهداؤ پۀ ډله کښې شمېري. امام غزالي د دۀ يو شمېر اقوال را غونډ کړي دي او دے ئې د سلفو او اهل سنتو د عقيدې نه مخالف ګڼلے دے. د خليفه مقتدر پۀ عصر کښې چې د دۀ د محاکمه کولو لپاره د فقهاؤ يو هئيت تشکيل شو. د هئيت ځينو غړو د دۀ د تکفير پۀ فتوا کښې خپل تردو څرګند کړو ځکه چې اراده غامض ؤ او يقيني فتوا صادرول ئې مشکل کار وګڼلو. وائي چې د دۀ د محاکمې موجب څلور اتهامه وو.
(١) له قرمطيانو سرۀ د دۀ تعلق (٢) انا الحق وئيل (چې زۀ حق يم) (٣) د دۀ پۀ الوهيت باندې د دۀ د پيرانو عقيده (٤) د دۀ حج پۀ بابا د دۀ مخالف نظر وائي چې منصور حلاج د بيت الله حج فرض نۀ ګڼلو او پۀ پټه ئې قرمطي مذهب ته خلق رابلل. د دۀ وژل کېدو نهه کاله وروسته قرمطيانو پۀ مکه حمله وکړله او حجر اسود ئې ترې پۀ اختطاف يوړو. حلاج پۀ کېميا او تصوف کښې د تاليفاتو خاوند دے او معزله ؤ ته ئې تمايل درلود. دۀ ځان پۀ غموض خفا کښې پۀ کراماتو او خارق العاده اعمالوکښې پټ کړے ؤ چې د دۀ نفوذ ئې پۀ بغداد کښې د دۀ پۀ اتباعو باندې قوي کړے ؤ. او د دۀ پۀ باب دا عقيده موجوده وه چې مړي ژوندي کولے شي. دۀ د فارس سياسي نمايه درلوده. دۀ له محي الدين ابن عربي او د هغۀ له شاګردانو څخه درې قرنه د مخه د اديانو د وحدت اواز اوچت کړو او پۀ دغه برخه کښې د “قدامت حق لري” (وګورئ د ګل پاچا الفت کتاب دټولنې پۀ جوړښت کښې داسلام نقش (مخ ١٦٧، ١٦٨)
قرمطي يا قرامطه : د اسماعليه فرقې يوه څانګه ده .د عبدالله بن مېمون پۀ مبلغانوکښې يو مبلغ حمدان ؤ. دۀ د کوفې پۀ يوه کلي کښې ژوند پېل کړے او د خپلو خيالاتو تبليغ ئې وکړو. د حمدان لقب قرمطه ؤ ځکه خو د دۀ منونکو ته قرامطه ووئيل شول . کۀ څۀ هم قرامطه د اسماعليه فرقې يو ښاخ دے مګر د حالاتو پۀ اعتبار دۀ خپل عقايد ډېر بدل کړو. د قرمطه متعلق ډېر روايات شته مګر پۀ دې کښې غټه توجيهـ دا ده چې حمدان پۀ کوچني کوچني قدمونه پورته کول نو دغسې سړي ته پۀ عربۍ کښې قرمطه ووئيل شول.
(معتزله) د هشام بن عبدالمالک پۀ وخت کښې څۀ مفکرين پېدا شول چې هغوي اسلامي احکامو او عقايدو ته د عقل پۀ چوکاټونو کښې کتل پېل کړل ځکه نو د دې پايله دا شوه چې د دوي او دعامو مسلمانانو پۀ منځ کښې اختلاف پېدا شو چا چې پۀ اسلام کښې د جديديت پسندۍ کوشش وکړو نو خلقو ته معتزله ووئيل شول . حسن بصري ئې د ځينو عقايدو سره اختلاف وکړو او دا خلق د سنت والجماعت څخه د تل لپاره جدا کړے شول. او کوم خلق چې د حلول او اتحاد (دوه فرقې دي) قائيلول او وئيل ئې چې مالک کله د سلوک وروستي پړاؤ يا نزل ته ورسي نو خداے پۀ هغه کښې دننه راشي (تو خدا اس کا اندر آتا هے) مولانا وحيد الدين خان وروسته دخپل کتاب تجديد دين پۀ مخ ٤٠ باندې ليکي “اس وقت بندے او خدا مين کوئى فرق باقي نهين رهتا حتٰى که اس کيلئے يه کهنا صحيح هوجاتا هے که هو انا وانا هو) وه مين هے مين وه هون اسطرح وحدت الوجود کا نظريه جس کا تخت ابوحسين الحلاج نه کها تها (مافى الجبة الالله) چنانجه علماء نے انکے ارتداد کا فتوىٰ ديا اور وه مقتدر کى خلافت مين ٣٠١هـ مين قتل کرديئے گئے وغيره . مگر پۀ فتاوى رشيديه کښې دغه د حسېن بن منصور د حلاج د حقيقت خبره څۀ بلخوا ته تللې ده. پۀ دغه فتاوا کښې د دۀ څخه پوښتنه شوې ده.
سوال: منور که جن کو زمانه امام ابو يوسف صاحب مين سولى دى گئى تهى ان کى نسبت آپ کيا فرماتے هين وه کيسے تهے؟
جواب:- منصور معذور تهے بے هوش هوگئے تهے ان پر فتوا کفر کا دينا بجا هے ان کے باب مين سکوت چاهئے اس وقت دفع فتنه کے واسطے قتل کرنا ضرور تها.
سوال: منصور که جن کو دار پر چړهايا گيا تها يه آپ کے نزديک ولى هے يا نهين؟ اور اگر ولى هے تو يه کونسى منزل مين تهے. قرب نوافل مين يا قرب فرائض مين اور اگر ولى نهين هے تو کس دين مين هے.
جواب: بنده کے نزديک وه ولى تهے اور منازل ولايت سے بنده ناواقف هے اور بزرگون کے درجات کو جاننا کام ميرا او آپ کا نهين اور کلام اپنے مرتبه سے کرنا لازم هے نه اعلٰى اپنے حال سے فقط والله اعلم ( وګورئ فتاوى رشيديه (٢٤٨- ٢٤٩)
پۀ هر صورت زۀ اوس د دې پرېکړه نۀ شم کولے چې حسېن منصور حلاج څنګه ؤ او څنګه نۀ ؤ؟ خېر ما خو هم د غني خان حوالې ورکړې هم مې ګل پاچا الفت. د دۀ يو ستر کتاب (د ټولنې پۀ جوړښت کښې داسلام نقش) پۀ کښې راواخست هم ئې جيد عالم او ستر سکالر مولانا وحيد الدين خان ته سر ور ښکاره کړي او هم ئې فتاوى رشيديه (کامل) ئې حضرت مولانا رشيداحمدګنګوهى تصنيف کړې ده، ورباندې وکتله، هم مې د غني خان کليات درته وغوړول هم مې د ارواښاد صاحبزاده حميد الله د کوړک کښکي “مطالعه کړه، هم مې پښتون مجله مخته درته کېښوده، هم مې د کاروان صاحب کليات درته را واخستل او داسې نور. نو اوس د لوستونکو خوښه ده چې دوي حسېن بن مصنور حلاج ته پۀ کوم تناظرکښې ګوري . پۀ پاې کښې به زۀ خپله مقاله د غني خان د منصور نظم سره پاې ته ورسوم لکه چې وائي:
منصور يو لېونے ؤ د معشوق اداب ئې هېر کړۀ
منصور يو لېونے ؤ د مستۍ شراب ئې ډېر کړۀ
وې مستي دا زما نۀ ده د جانان د سترګو نور دے
زما د خولې خبرې هم تورات او هم زبور دے
دا رنګ زما د سترګو نۀ دے رنګ دے جانان
دا شړنګ زما سينه کښې د پښو شړنګ دے د جانان
منصور چرته ليدلے دمخ نور ؤ د جانان
دا مست چې پرې منصور شو دا سرور ؤ د جانان
عالمه راشئ واورئ چې زۀ نور او زۀ رڼا يم
زۀ ګل يم، زۀ بلبل يم ،زۀ وصال ،زۀ محبوبا يم
منصور خو پخوا ډوب شو دا تش نور دے د جانان
دا نۀ دے منصور نۀ دے دا سرور دے د جانان
(دغنى کليات مخ٤٥٧)