Pakhtoon | The Magazine Publishing Since 1928
متعلقه مضامين
انسان کائنات او د دې دواړو ترمنځه د نسبت تعین هغه مثلث دے چې د علومو واړه جهانونه ئې زېږولي دي. زۀ څوک یم؟ زما ابتدا او انتها څۀ ده؟ څۀ حقیقت لرم؟ کائنات څۀ ابتدا انتها مقصد او مرام لري؟ زما او د کائنات ترمنځه د رشتې تعین څۀ دے؟ دا هغه سوالونه دي چې د جواب د هڅو نه ئې مذهب، فلسفه، سائنس او ادب ټول پۀ ټوله راټوکېدلي دي. د یویشتمې پېړۍ پۀ دې پړاو چې نن ترې نه د سټیفن هاکنګ غوندې معروف و مقبول سائنسدان هم رخصت شو، د ماقبل سقراط فلسفه، اووۀ نابغه (سېون سېجز) یوناني علوم، اسلامي تهذیب، مغربي مادي او مابعدالطبیعیاتي ټوله ترقي، ارتقا او پرمختګ هم د دغه یاد مثلث د جوابونو کوشش دے. د هرې وړې نه وړې او غټې نه غټې علمي سرګرمۍ بالواسطه یا بلاواسطه تعلق هم د دغه سوالونو سره د تړون پۀ اساس خپل وقعت، تاریخیت او قدروقیمت بیامومي. اګر کۀ د سټیفن هاکنګ دا موقف چې د بګ بېنګ نه وړاندې څۀ وو؟ دا سوال غلط ګرځول د مذهب سره پۀ یو صف کښې ودرېدل دي چې د خداے نه وړاندې څۀ وو؟ دا سوال اهلِ مذهب هم باطل ګرځوي. دا رنګ د بلېک مټر نه تر اوسه محض د یو اشاریه شپږ فیصده ترګر کېدل مذهب د “غېب” د هستۍ پۀ وسعت او لامتناهیت منطبق کوي. د ریښتياو د لټون دې سفر کښې د هرې زاویې پۀ دروني بېروني، مادي روحاني او طبیعیاتي و مابعدالطبیعیاتي ساختونو، علتونو او نتائجو سره سره د فرد او اجتماع پۀ ټولو قالبونو باندې انساني وسائلو د خپل دانش عطرپاشي پۀ خلاص مټ جاري و ساري ساتلې ده. لکه انسان د مادې او غېرِمادې یا جسم او روح مجموعه ده. جسم برتر دے کۀ روح؟ پۀ دې باب له د قدیم فلاسفه عمومي نظر دا ؤ چې روح برتر دے، تصور برتر دے، عالمِ مثال برتر دے، شعور، ذهن او جوهر مقدم او برتر دي. دا رنګ د دې تصور بالکل برعکس موقف هم بلها مضبوط بنیادونه لري چې نه! وجود او ماده مقدم او افضل دي. د اول الذکر نظر پۀ شا د سقراط، افلاطون او ارسطو سره سره د اکثر ماقبل سقراط پلویان هم هَم اواز دي او د موخرالذکر نظر پلویانو کښې د تهېلس/طالیس نه راواخله ترکارل مارکس پورې بلها لوي لوي نومونه شامل دي. اولنے نظر د ‘حسن، خېر او حقیقت’ پۀ ماورائي اثبات باندې تفریط سره سره د دې پۀ افتراقاتو ټوله توانائي مصرف کوي او د روح/جوهر/ذهن/جذبې پۀ برترۍ کښې د وجود/جسم/مادې یک ګونه استحصال کوي. هم دا رنګ موخرالذکر موقف واله کښې د پیر نه زیات د مرید چستي او الوت بالعکس ردعمل څرګندوي. حال دا چې انسان او کائنات دواړه پۀ خپل حقیقت کښې د دغه دواړه جهاتو شتون لري. نۀ د مادې نه ماورا دے او نۀ د شعور نه. زما ذاتي ترجیحي رجحان دې باره کښې د دې دواړه نظرونو د امتزاج پلوي دے او پۀ دې باب له تر ټولو منظم اظهار د الماني فلسفي الېګزنډر بام ګارتهن پۀ فکر کښې ما محسوس کړے دے. بام ګارتن ‘حقیقت، خېر او حسن’ د یو جوهرِاول/واجب الوجود/خالق اول مختلف نومونه ګرځوي. د حس پۀ واسطه ادراک ته ئې ‘حسن’، د تعقل پۀ واسطه ادراک ته ئې ‘حقیقت’ او د اخلاقي لارې پۀ وساطت ادارک ته ئې ‘خېر’ وئیلے دے. پۀ نورو ټکو داسې هم وئیلے شو چې خېر د اخلاقي پېرډائم منتهٰي ده، حسن د احساس او جذبې منتهٰي ده او دا رنګ حقیقت د تعقل منتهٰي ده. کله چې مونږ حسن، خېر او حقیقت د یو اثبات مختلف نومونه منو نو د دغه اثبات د ترتیب او اٰهنګ د احساس نتیجه جمالیات او فنون لطیفه جوړېږي، عقلي او شعوري ادراک ئې د حکمت او فلسفې لارې پرانیزي او هم دا رنګ د اخلاقي رسد رسا تصور ئې راته د خېر منهجونه پۀ ګوته کوي.
حسن وجمال دے څۀ څیز؟ د دې د احساس منبع څۀ ده؟ ماخذ ئې کوم ځاے دے؟ پۀ دې باب له هم دوه نظرونه ډېر مشهور دي. یو دا چې تصورِ جمال اکتسابي دے، مترقي دے او فطري نۀ دے. د فطري تصوراتو پۀ خمیر کښې وېره او تحییر (حېرانتیا) شامل دي. بیا پۀ دې د غلبې موندلو مرحله ده، هغې نه بعد د حسن و قبح مرحله واردېږي.
د دې موقف پلویان ګڼي چې مونږ ماشومانو ته ښۀ او بد، ښکلا او بدرنګي، باقاعده او بې قاعده ور زده کوو. یو بل موقف دا دے چې نه! تصور حسن وجمال د انسان پۀ فطرت کښې اغږلے دے. احساس پۀ خپلې موجودګۍ کښې فطري دے، پۀ شعور کښې بدلون کوي او د انساني جوړښت مستقله برخه ده. خو د دې دا مطلب نۀ دے چې تصورِ حسن وجمال کښې ارتقا یا تنوع نۀ راځي. ادراک، لټون، تحییر، جستجو او تخلیق ټول د حسن و جمال مراحل او تهې دي. د حسن و جمال د قبولیت صلاحیت پۀ انسان کښې افاقي دے ا ګرچې سطحات او مراتب ئې بدل بدل هم کېدے شي. هر صلاحیت د بالقوه او بالعمل موجودګۍ د مراتبو سره سره د استعداد، تصور او حقیقت پزیرۍ (اکچولائزېشن) یوه مجموعه وي. کله چې انسان د ژبې تخلیق نۀ ؤ کړے نو پۀ هغه دور کښې هم د جمالیاتي تحسین، د حسن و قبح د تصور پوره پوره ګواهي ملاوېږي نو د دې نه ډېر پۀ اسانه دا څرګندېږي چې د حسن و جمال قبولیت/صلاحیت پۀ انساني جوړښت کښې بنیادي ونډه لري او د دې ادراک پۀ باب له تصورسازي د ډېر ورستني دور کار او ورکړه ده.
د جمالیاتي احساس څۀ لازمي مطالبې هم وي. فلاسفه دا مطالبې پۀ ‘لذت، لطافت او فرحت’ باندې تقسیموي. کۀ چرې دا مطالبې د خپلو نورو دوه همزاد نومونو (‘خېر’ او ‘حق’) تتبع ونۀ کړي نو هغې نه فحاشي زېږون بیامومي او کۀ چرې دا مطالبې پۀ یوې ارفع طریقې د یو ارفع مقصد لپاره پوره کېږي نو هغې ته جمالیاتي عمل وئېلے کېږي.
یو بل تصور هم ډېر مشهور دے چې حسن ذاتي دے کۀ اضافي؟ پۀ څیز کښې د خپل وجود واقعي شتون لري کۀ نۀ؟ دا د کتونکي پۀ احساس، تعقل او وجدان و عرفان باندې انحصار کوي. دلته هم دوه اړخیزه مبني بردلیل نظرونه موجود دي. دا بحث پۀ علم الکلام کښې یوه بله سرچینه هم جوړېږي چې د حسن و قبح اختیار او اثبات د انسان سره دے کۀ د خالق سره؟ او بیا دلته نه د فقه، تصوف او الٰهیاتو (اسلامي) پۀ شعبه جاتو کښې خپل نفوذ کوي او مختلف اثرات او نتائج رامنځ ته کوي.
د حسن د ادراک لپاره د فن لزوم هم معروف تصور دے. لکه کۀ څوک د کرافټ پۀ اصولو نۀ وي باخبر او د هغې معتدبهِ علم ورسره نۀ وي نو دا ممکن نۀ ده چې هغه دې د پکاسو/براګ وغېره د داد ورکولو قابل هم وګرځي. دا رنګ کۀ فني نکات باندې پوهه نۀ وي نو د شېکسپئر، ګوئټے، تهامس مان، رومي، عطار، میرتقي میر، خوشحال، رحمان، کاظم خان وغېره د لوړتیا حقیقي اسبابو ته رسد به ډېر ګران وي.
پۀ برنو کرښو کښې یاد د بام ګارتن موقف ما ته یک ګونه د فلاطینوس پۀ یو معروف نظر کښې هم څرګندېږي. د مادې او روح پۀ تقابل کښې سقراط افلاطون او د هغۀ پلویانو تصور اصل ګڼلو او ماده ئې د دې تصور یو مظهر ګڼلو او ورسره ورسره ئې د مادې یو قسمه تحقیر کولو. دې لړ کښې فلاطینوس یو نظر پۀ ډېره منظمه توګه دا وړاندې کړے ؤ چې خداے او ماده دواړه حقیقي دي. دلته د مادې نه مراد جسم او انسان دے، غېرمادې نه مراد خیال، الهام، تصور او خداے هم دے. دے وائي چې د خداے نه د هستۍ صدور پۀ درې مراحلو کښې کېږي ـــــ روحانیت (دخداے اراده کښې)، حیوانیت (انساني او کائناتي جوهر) او بیا جسمانیت یعني مادي وجود. دا رنګ د هستۍ تر د خداے پورې سفر کښې هم درې مراحل پۀ ګوته کوي ـــ حسي ادراک چې ماشوم پرې مالامال وي، عقلي ادراک چې فلسفي پرې مالامال وي او وجداني یا عرفاني ادراک چې دا اخیرنے بیا پۀ درې لارو ترسره کېږي ـــ یوه لاره د فنونِ لطیفه ده، مادي مظاهر ټول د دې معنون دي؛ دوېمه لار د عشق ده چې انساني صورت کښې خپله تګلاره ټاکي او درېمه فلسفه ده چې حقیقت د عینِ حقیقت پۀ سانچه کښې د راوستلو هڅې کوي. دې تصور کښې هم چې مونږ غور کوو نو د مادې او جسم دواړو د امتزاجي تړون حقیقت رابرڅېره کوي. دلته ما ته د امام الهند مولانا ابوالکلام ازاد رحمة الله علېه یو قول رایادېږي چې هغه وائي چې دا دور پۀ خداے کښې د مادې د لټون نۀ بلکې پۀ ماده کښې د خداے د لټون دے. د دې قول نه د مادې او غېر مادې د امتزاجي تړون او انسلاک د حقیقت څرګندونه پۀ اسانه کېږي.
معروف فلسفي شېلر ګڼي چې د انسان اوخارجي دنیا ترمنځه تعامل پۀ څلور قسمه دے:
- مادي یا جسماني
- منطقي یا علمي
- عملي یا اخلاقي
- وجداني یا جمالیاتي
پۀ دې ټولو کښې جمالیاتي تعلق د باقي ټولو نه برتر دے او پۀ ټولو حاوي هم دے. داسې اکثر کېږي چې یو څیز د انسان د جسماني، عقلي او اخلاقي استفادې باعث نۀ وي خو بیا هم ورته ښکلے معلومېږي. د جمالیاتي حس د برترۍ قائلین دا هم ګڼي چې فنون ِلطیفه خصوصاً شاعري، فکشن او مصوري هغه شعبې دي چې د فلسفې پۀ شان د دوي رسائي د عالمِ تصور/عالمِ مثال پورې ده چرته چې عناصر تحلیل شوي وي. د فنونِ لطیفه سروکار هم د مادې نه زیات د هغه ماورائي وجدان و عرفان پۀ ابلاغ و اظهار کښې راوستل دي چې پۀ ابدي احساس او لامتناهیت باندې قابو لري. دا مسلک د فنون لطیفه او فلسفې امتزاجي رغوڼه لري. حسن او حقیقت د یو اثبات دوه نومونه ګرځوي.
بل معروف فلسفي کروچے دے چې د حسن وجمال پۀ حقله خپله فلسفه لري. دے مني چې انساني علوم پۀ دوه قسمه دي؛ یو عقلي او بل وجداني. د وجداني علومو حصول د تخیل پۀ واسطه کېږي او د دې مېدان د جزیاتو احاطه کوي. دا رنګ عقلي علوم د عقل پېداوار دے او د دې مېدان د کلیاتو احاطه کوي. دواړو کښې جزوي انسلاکات هم شتون لري خو وجداني علوم د عقل د امداد نه بې نیازه دي. دلته وجدان پۀ خپله د اظهار او صورت ګرۍ کمال او عروج ته وېئلے کېږي. کروچے ګڼي چې فنونِ لطیفه د خېر، لذت یا منفعت نه ماوراء وي. فنون د وجدانیاتو او عرفانیاتو ترتیب او تنظیم نه بعد دې له د اظهار جامه ورکوي او بیا د خپلې وظیفې نه لاس اخلي.
د دې ټول بحث د خلاصې پۀ طور د شېلر د حسن دا تفهیم هم ډېر زړۀ راکښونکے دے چې حسن د تصور او د تصور د جسماني مظهر پۀ منځ کښې د پوره پوره تړون نامه ده، دا نۀ خو پۀ یواځې جسماني وجود کښې او نۀ پۀ یواځې تصوراتي جوهر کښې شتون لري بلکې د دې دواړو د حد درجې پۀ پېوستون کښې پائي.
دا ټول بحث مې محض د دې د پاره وکړو چې د بلوچستان یو شاعر ‘سید عبدالغفور پردېس اخوندزاده’ د حسن یو نازولے پرستار دے. حسن د هغۀ لپاره د حقیقت دوېم نوم دے. د هغۀ د کتاب ‘د سراب پۀ مخ حباب’ کښې د حسن پۀ باب له داسې تصور موجود دے چې د پښتو شاعرۍ کښې ئې مثال ډېر کم دے او د دغه تصورِ حسن د تفهیم او پېژنګلو لپاره مې ‘د حسن معجزه’ عنوان کېښودو او د اجمالي بیان نه بعد اوس پۀ دې پوزیشن کښې یو چې د پردېس پۀ حسن پرستۍ خبره وکړې شو. دلته د پردېس پۀ دې باب له څو شاهکار شعرونه وړاندې کوم:
ښائستې فوق الفطره کارونه کاندې
د امکان صورت پېدا کړې پۀ محال کښې
ایلورا او اجنتا به څوک پۀ یاد کړي
پر جهان کۀ ستا د حسن خاني راسي
د حسرت پۀ غاښ به خپل بدن زخمي کړي
که پۀ سېل دې بهزاد او ماني راسي
تجسس مې ستا د کور رهرونه ولید
تش پۀ خیال مې لامکان مکاني راسي
زۀ پردېس یو لېونے د لېونو یم
ناممکن مې ترنظر امکاني راسي
ما پردېس بې دوني قدر کړے نۀ ؤ
کۀ د حسن پۀ خپل ځان کښې ارزښت مۀ وے
دې منتخب شعرونو کښې چې د حسن د کومې معجزې د منلو اقرار دے، یقیناً هغه د حسن د عمومي تصور نه ډېر بالا دے. دلته حسن د هغه فلسفیانه تنوع د ټولو پړاوونو نه د راتېر یون هغه خلاصه ده چې ما ئې پۀ تمهید کښې کرښې تورې کړې دي او دې شعرونو کښې د حسن د معجزې بلها نور تعبیرونه، قوتونه او منزلونه پۀ ګوته کېدے شي. د ‘بهزاد’ او ‘ماني’ تشبیه خو بیا هم څۀ عامه ده خو د ‘ایلورا’ او ‘اجنتا’ تشبیه پۀ پښتو ادب کښې ډېره نادره ناویاته او معني خیزه ده. دا د خپلې خطې خپل ادب سره د بې کچه تړون او خپل منفرد تصورِ حسن لپاره د پردېس تر ټولو لوے دلیل او ګواهي ده. د هغۀ د معیاراتو د پېمانو د تعین قدر لپاره دا قسمه تشبیهات ډېر ارزښت لري.
د حسن د معجزې اظهار او اقرار چې پردېس پۀ کوم هنر کړے دے، یقیناً چې د فنونِ لطیفه د سر شمله ئې اوچته کړې ده. د حقیقت د ادراک لپاره ئې لاره او توشه، عنوان او معنون، فن او موضوع، غرض او معروض یا کرافټ او تهیم دواړه د فنونِ لطیفه نه اوچت کړي دي او تر منزله رسېدلے دے. د شعر او مختصر نظم پۀ رغوڼه کښې ئې دومره لوي لوي بحثونه رانغاړلي دي چې لوستونکي بدیهي طور پۀ دې منلو مجبوره کوي چې پۀ شعر کښې هم او مختصر نظم کښې هم لویه فکري تجربه او سرمایه محفوظ کېدې شي. هغه د جمالیاتي یون د سوونو کاله سفر سره سره خپل فکر و فن د حکمت و فلسفې، منطق، تاریخ او سماجیاتو نه هم سېرابه ساتلے ؤ؛ د دې خبرې د استدلال لپاره د پردېس څو نور شاهکار شعرونه دلته د نمونې پۀ طور وړاندې کوم:
لاینحله مسئله ده پر ذهنونو
څوک فاعل مني مختار څوک ارتقا
خداے بهګوان چې ورته وایې یا یو بل څۀ
الفاظ پرېږده سره یو دي معنا ټولې
الواتۀ ته ټپراند د روح وزر دی
اجسام بېرته دی د خاورو شاخ سائي
مدعا ئې ورور وژل د ورور پۀ لاس دي
د خلقي او مجاهد دي تش لفظونه
پردېس اخوندزاده ډېر پۀ علمي انداز پۀ خپل فن کښې دا ثابتوي چې ‘حسن معجزه ده’. د هغۀ شاعري او فکر و فن یقیناً د دې دور نمائنده شاعري ده. د پښتو ادب د شاعرۍ پۀ دې عصر کښې د پردېس ‘د سراب پۀ مخ حباب’ بلها ډېر امتیازات لري. پۀ دې یو یو شعر پوره پوره کتاب لیکل هم هېڅ ګران نۀ دي. ځکه چې هغه کوم اصطلاحات راچوڼ کړي دي او بیا ئې ورته شعري جامه ورکړې ده، هغه د ځان له ځان له ډسپلن نه د پوره پوره خبردارۍ، درک او پۀ هغه شعبه کښې د پردېس د علمي مټ زور ښکاره کوي. الله دې وکړي چې نوے کهول د نوو تجربو سره دغه روایت مخ پۀ وړاندې بوځي.
ګرانې مورنۍ ژبې ته پېرزوئېنه
شېربهادرخان اڅکزی، وادي مړده کارېز، چمن
د غښتلي قام زبان ئې!
ښائسته زما تر بیان ئې!
ګرانه تۀ پښتو پر ما ئې!
ښۀ زبان د پښتونخوا ئې!
تۀ وئیلې احمد شاه ئې، زړۀ ور باچا شېرشاه ئې
امیر کروړ دې پهلوان دی، چې غښتلی د جهان دی
تۀ پۀ ښۀ ادب روښان وې، د خوشحال و د رحمان ئې
کۀ حمید دی کۀ حمزه دی، پښتونوالی نن تازه دی
محمد ګل و ملنګ جان دی، د عیانه څۀ بیان دی
ملا سلام دې ښۀ مالي دی، ستا پۀ قدر لاثاني دی
صمد خان دې ښۀ غمخور دی، پښتو! ستا ګلشن سمسور دی
سمندر و شېر بهادر ته، پښتو ټاکي جواهر ستا
ښۀ شاعر عبد العظیم دی، زما پۀ خیال وړ د تعظیم دی
کۀ ژوندی وم تا پالمه، دا مې هوډ دی پر تا مرمه
نۀ تا وائي نۀ تا لولي
ځان لا څنګه پښتون بولي؟
پښتونخوا له افتخار شو
شېر بهادر پۀ ښۀ اشعار شو
د ننګیالو پارټي
سېد نبي خان بام خېل، صوابۍ
د ننګیالو پارټي ده
د ګلالو پارټي ده
د شهیدانو د غازیانو پښتنو پارټي ده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ د ګلالو پارټي ده
دوي خو پېرنګ شړلے
زور او پۀ جنګ شړلے
ښۀ ئې بدرنګ شړلے
دا د تمامو پښتنو د فلسفو پارټي ده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ د ګلالو پارټي ده
د چا زامن شهیدان
د چا پلاران شهیدان
د چا وروریان شهیدان
د بې حسابه جنتیانو مېړنو پارټي ده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ د ګلالو پارټي ده
زمونږه وینه یو ده
زمونږه مینه یو ده
خبره سپینه یو ده
د مینې ډکه د ښاغلو بریالو پارټي ده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ د ګلالو پارټي ده
همېش ئې ننګ کړے دے
لۀ بدو سنګ کړے دے
پښتون له ئې جنګ کړے دے
چې د وطن پۀ ننګ ودرېږي د زمرو پاټي ده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ د ګلالو پارټي ده
سېدنبي خان سپېځلے
بام خېل ئې مقام سپېځلے
خدو ئې قام سپېځلے
مرو به پۀ دې کښې دا زمونږ د ولولو پارټي ده
ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ د ګلالو پارټي ده