سپوږمۍ کړنګ وهه راخېژه! – يار مې د ګلو لو کوي ګوتې رېبينه – مولانا خانزېب

متعلقه مضامين

پښتو موسيقي – مولانا خانزېب

د شلمې پېړۍ ستورے – مولانا خانزېب

پښتنه ټولنه او عدم تشدد

پښتو ادب د پښتو ژبې ډول سينګار دے. پښتو زمونږ مورنۍ ژبه ده. مورنۍ ژبه ځکه وئيل کېږي چې د مياندو نه د نړۍ هر ماشوم اول خپله ژبه زده کوي او هم د هغوي د زار قربان الله هو نه جوړېږي.

د ماشوم د مور سره نزدې والے هم د مينې او د مور د زارېدو پۀ اواز وي. مياندې پۀ دغه وخت کښې غېر شعوري ادب هم تخليق کوي. دغه غېر شعوري ادب چې د ماشوم لپاره وي خپل بېل ډول حېثيت لري. دغه د مياندو غېر شعوري ادب کله د “فولکلور” او کله د “دستاويزي ادب” پۀ شکل کښې وي. دغه شان د زنانو پۀ ذمه وارۍ د پښتنو پۀ ټولنيز ژوند کښې د کور کار ، اخلې پخلی، غوجل ، د کور پاکي ،او د ماشوم پالنه هم وي. بلکې پۀ ځنې سيمو کښې د سړو سره اوږه پۀ اوږه کارونو لکه د پټي” لو لور” سره د غر چينې نه پۀ سر اوبۀ، ګېډي راوړل هم وي. او داسې نۀ برېښي چي ګنې زنانه د نارينو نه پۀ کار همت کښې کمزورې دي.

زنانه پۀ پښتنه ټولنه کښې ډېرې ناوزګاره وي. هېڅ کله د دغه ذمه وارو د ډېروالي فرياد نۀ کوي. د څپل څښتن پۀ خاطر پۀ پردي کور کښې هره سخته زغمي خو د دې سره بيا هم د دوي فکرونو او ذهنونو د پښتو ادب ته ډېر څۀ د ټپې پۀ شکل وربخښلي. ځکه خو پۀ فولکلوري ادب کښې د نارينو نه د زنانو ونډه ډېره ده. دغه رنګ پښتنې زنانه پۀ دستاويزي ادب کښې هم ډېره برخه لري خو د بده مرغه د ټولنيز اثراتو له وجې دغه زيار پټ او ورک پاتي وي.

فولک پۀ معنٰی د اولس او لور پوهې ته وائي. يعنې اولسي پوهه دغه د اولسي ادب لمن ډېره پراخه وي چې پۀ کښې د اولس عادتونه، دودونه، د ابادۍ جوړول، خوارک، پوشاک، غم ښادي، کار روزګار، متلونه، مينه، رسم ورواج، رومانوي بهادرې، د خټو لوښي، کالي جوړول اچول، د بزرګانو زيارتونوته تلل، پۀ غاړه کښې تعويزونه اچول، لو کول ،اتڼ او ډول ډول خوشحالي او نور ډېر څۀ ياد وي. هم دا د اولس پۀ ژبه وي او هم د اولس پۀ ژبه خپرېږي. د نړۍ پۀ هره ژبه کښې دغه اولسي ادب مهم وي او پۀ پښتو کښې ډېر اهميت لري ځکه خو ډېر ليکوال هم د دغه اولسي ادب نه الهام اخلي.

دغه اولسي ادب د يو اولس د تېروخت د تاريخ پۀ اړه هم لکه د اساطيري رواياتو پۀ شان ډېر څۀ پنګه پۀ لاس ورکوي. دغه اولسي ادب د اولسونود ذهنيت، عقايدو تاريخ او تمدن، هنداره وي،اولسي ادب د پوهنې سرچشمه وي ځکه چې د اولس د مېنځ نه سوچه او پۀ اصل شکل راوتلې وي. ځنې پوهان پښتو اولسي ادب د هغۀ ډيوې سره مشابه وائي چې تل بله وي اولسي ادب د پوهنې سرچينې وي. ځکه دا د رواني ژوند د روندش نه راوتلې وي او د اولس اخلاق او مال ګڼل کېږي. پۀ مجموعي بڼه پۀ هر ډول کړو وړو کښې اولس يو ستر، پوهاند، حکيم، مفکر، او فلسفي ګڼلے شي. او د ټولو کمالاتو منبع هم اولس وي ځکه پښتانۀ وائي! د اولس زور د خداے د زوره وي د اولس چڼ خلک هم د اولس نه راوتلي وي. د دې وجې نه وئيل کېږي. کۀ څوک د يو اولس رښتينې څېره د تېر وخت لټول غواړي نو د هغوي اولسي ادب دې وڅېړي .

د اولسي ادب ژبه ډېره ساده او د هرډول تصنعٰ نه پاکه وي. اولسي ادب ځان له د مئينتوب سندرې نه بلکې د ژوند پۀ ټولو ترخو خوږو خور وي ځکه چې اولس ته خداے باور او زور ورکړے دے.

سږکال او تېرکال لو لور پۀ روژه کښې راغلے او سپوږمۍ هم پۀ کښې څرګندېږي. زياتره زميندار د شپې پۀ شېبه کښې “لو” کوي نو راځئ د داسې وخت د خوندورې نندارې پۀ اړه د پښتو د دې تاريخي او خوږې ټپې پۀ، شاليد سره وغږېږو.

د نړۍ پۀ مخ چې څومره ژبې وئيل کېږي د ټولو ابتداء د اولسي شاعرۍ نه شوې. د هرقام اولسي شاعري د دغه قام د تهذيب او کلتور ائينه دار وي.

ځکه چې پۀ اولسي شاعرۍ کښې د فطرت رښتينې رنګونه او خوندونه ځلېږي.

پۀ دې اړه “غني خان” وائي اولسي سندرې د يو قام د ژوند دروحاني اړخ ترجمان هم وي خو کۀ دغه قام د خپلو رواياتو پۀ رښتيا قدردان وي.

دغه رنګ دپښتنو د ادب ابتداء هم داولسي شاعرۍ نه شوې.

“ټپه” “مصرعه” يا لنډۍ د پښتنو د اولسي شاعرۍ ابتدائي اړخ دے. د پښتو اولسي ادب پۀ تاريخي بڼه د پښتو او پښتنو روايات ژوندي او فعاله ساتلي. ټپه پۀ درې نامو يادېږي ” ټپه” “لنډۍ” او “مصرعه”.

دغه رنګ، پيرروښان او نور روښاني شاعرانو لکه دولت لواڼي، مولا ارزاني او مرزا خان انصاري وغېره پۀ خپله شاعرۍ سره پښتو ادب ته لويه پنګه ورکړې. د حالنامې د وېنا نه معلومېږي چې د روښاني شاعرانو نه مخکښې کوم قابل ذکر شاعر پۀ پښتو کښې نشته خو علامه حبيبي د دې خبرې سره د “پټې خزانې” پۀ شهادت اختلاف ساتي.

پۀ ټپه کښې دوه مصرعې وي او پۀ نيمکۍ کښې دوه يا درې شعرونه وي.

ټپه د پښتو شاعرۍ قديم ترين “صنف” دے او پښتو ته د دې صنف د اوليت حق حاصل دے. ټپه د پښتنو د خوئي خصلت زبردست ترجمانه هم ده.

پۀ ټپه کښې د يو مثالي پښتون ټول خويونه ډېر پۀ زړۀ پورې انداز کښې پۀ ځاے کړے شوي وي. داسې پښتانۀ به ډېر کم وي چې يو څو ټپې ورته نۀ وي يادې.

ټپه د پښتنو د جذباتي اړخ ترجماني کوي. هر پښتون د غم ښادۍ پۀ وخت د ټپې د وئيلو پۀ شکل کښې د خپلو جذباتو او احساساتو څرګندونې کوي.

دغه رنګ د سړو سره د ټپې صنف زنانو هم ډېر وئيلې او جوړې کړي. د حمزه بابا د وېنا تر مخه د نارينو نه د زنانو ونډه پۀ ټپه کښې ډېره ده. دغه شان پۀ ټپه کښې د ژوند د جذباتي اړخ سره د رومانوي اړخ ذکر هم کېږي.

د پښتنو د کلتور داسې اړخ به نۀ وي چی پۀ ټپه کښې ياد شوے نۀ وي.

دغه شان ټپه پۀ پښتو ادب کښې هغه صنف دے چې د نورو ژبو سره نشته صرف د پنجابي ،ماهيا تکنيک د لنډۍ سره څۀ لږ ډېر نزدې والے لري .

ټپه د پښتنو شريکه اثاثه ده. پۀ انفرادي توګه څوک د ټپې د تخليق او ملکيت دعوي نۀ شي کولې چې د چا پۀ غوږ ولګي ورته ياده شي بس د هغۀ شي.

يعنې ټپه د هېچا هم نۀ ده خو بل طرف ته د هر چا هم ده. د دې وجې چې څوک د ټپې دعوه وکړي ځان ته ئې منسوب کړي يا کتاب او ديوان پۀ دې عنوان چاپ کړي نو د پښتنو ادب پوهان دې بدعت ته پۀ ښۀ سترګه نۀ ګوري.

لکه دا ټپه د خان محمد اکبر ده خو څوک ئې منسوب کوي ورته نه…

باچا امام زۀ مقتدي وم

ګاندهي امام شو ځکه ځان له نيت تړمه

دغه رنګ د ټپې د دواړو مصرعو د سېلابونو برابولو د پاره خامخا “يا قربان” “يا يکه زار” وئيل هم خوندورکار نۀ دے. ځکه د مغموم صېب د وېنا تر مخه د ټپې خوند هم پۀ دې کمي زياتي کښې دے.

د څۀ وخت نه داسې ګڼل کېږي چې د پښتنو وطن هر وخت د شر او غوغا ټاټوبے دے خو پۀ تاريخ کښې داسې نۀ ده. ځکه چې د پښتنو خاوره د زرګونوکالونه د امن د لوے لوے تهذيبونو امين پاتې شوې ده چې هم دا ټپه ئې دليل دے.

د مغموم صېب د وېنا تر مخه بره ذکر شوې ټپه د شپې پۀ وخت کښې د پېغلو د ګلو”لو”ته اشاره ده.

دا رسم خو نن سبا نشته البته د”رګ وېد” ترمخه پۀ وېدي دوره کښې به د غټو مذهبي رسمونو لپاره پېغلې غرۀ له تلې د “سوما” پۀ نوم يو بوټے ؤ چې نشه لرونکے”رس”به ترې ويستل شو. کله به چې د دې بوټي د ګل وخت شو نو سپوږمۍ به را وختله او رڼا به ئې پۀ ځلا شوه نو پېغلې به د دغه بوټو د رېبلو لپاره غرۀ ته تللې او هلته به ئې د خوشحالۍ اتڼ هم کولو. دغه اتڼ د باجوړ پۀ سيمه کښې د “ناري ګوښ” پۀ نامه د پخو زنانو د اتڼ پۀ شکل د تېر لنډ وخت پورې ؤ چې منګي به پۀ کښې غورځولے شو .

دغه د سوما د بوټي ذکر علامه حبيبي د زرتشت پۀ وخت کښې هم کوي.

د سعدالله جان برق د وېنا ترمخه پۀ سوات کښي اوس هم يو غر دے چې خلق ئې د “جونو سر” پۀ نوم اوس هم يادوي.

پۀ دې ټپه کښې د توري “کړنګ” دے البته ځينې څېړونکي دا تورې ګړنګ ياده وي. چې د غرۀ ژور ځاے ته وائي.

لکه پۀ دې شعر کښې چې ذکر دے.

ټيټ مې مۀ بوله غورځنګ راباندې مۀ کړه

زۀ پۀ دې افتادګۍ کښې لوے “ګړنګ” يم

دغه شان د دې ټپې پۀ اساس او برکت زمونږ ادب پوهان د پښتو شعر عمر تر “وېدي” دورې پورې پۀ زرګونو کاله قدامت پسې رسوي چې حقيقت هم داسې دے .

يا لکه دا ټپه .

کۀ د خالو لښکرې راغلې

زۀ به ګومل ته د خپل يار ديدن له ځمه

البته يار محمد مغموم وائي چې دومره لرې مۀ ځئ، پښتنې زنانه اوس هم د خپلو نارينو سره د “شپې” پۀ پټو کښې لوونه کوي او دا لوونه کله د “ګلو شړشمو” او “جمامې” هم وي. يعنې دا ټپه د خالص پښتو کلتور او ژوند ژواک نمائنده او هنداره ده چې د زرګونو کالو د رواياتو سره تر ننه زمونږ سره پۀ عملي ژوند کښې سره د ثبوت پرته ده.