د نړۍ وړومبے ناول – رشيد احمد

متعلقه مضامين

“زۀ او زما زمانه” – رشيد احمد

غني خان او ماحوليات

کېمياګر – رشيد احمد

بنيادم پۀ قيصو ډېر مئين دے. قيصه ئې خوښه وي او اوري ئې هم. پۀ پخوانۍ زمانه کښې چې وخت به ډېر ؤ، ژوند سخت او ساده ؤ نو د طبيعت دخوشحالولو، دټولې ورځې دکارونو دستومانۍ ويستلو لپاره به پۀ کورونو کښې ماشومان او پۀ حجرو، بېټکونو اونورو ځايونو کښې سړي اولوي هلکان راغونډ وو اوقيصې به ئې کولې او اورېدلې. دغه قيصې کۀ به هرڅومره ماوراء وې او پۀ هر ډول چې وئيلے شوې مقصد ئې د ماشومانو اوځوانانو روزنه وه او د راتلونکي سخت وخت دپاره تيارول وو او هغوي ته د نړۍ دنورو سيمو او خلکو پۀ حقله معلومات ورکول وو. دغه رنګ دقيصې اوقيصه ګوئۍ صنف وده کوله .اوپۀ دوه ډوله بيان مخې ته راغلو يو منظوم اوبل منثور. يعنې يو شاعربه ټوله قيصه پۀ شعرونو کښې کوله او د سوز ساز سره به ئي هم وئيله. ځينې قيصه خوانو به پۀ نثري انداز کښې وئيله اوځينې داسې قيصې هم وې چې دموقعې پۀ مناسبت سره به ئې په منثور اومنطوم دواړه ډوله قيصه بيانوله چې خوند اومزه ئې زياته شي. دا داستانونه به اکثر ډېر اوږده وو. قيصه ګو به دخپل فن د قدر پېدا کولو لپاره قيصه اکثر پۀ داسې ځاے ختموله چې خلک به ورته لېواله وو او بله ورځ به ئې دهغه ځاے نه بيا شورو کوله اوداسې به پۀ هفتو اومياشتو داقيصې روانې وي . او ډېر لوئې لوئې تخليقونه مېنځ ته راغلل چې نړيوال اولسي ادب ئې ډېر غني کړو. لکه دعربۍ فارسۍ هزار داستان تخليق شو، انوار سهيلي، اوداسې پۀ ډېرو ژبو کښې داداستانونه تخليق شول، ادم خان درخانۍ،موسیٰ خان ګلمکۍ اوداسې نور.

کله چې د وخت سره انسان ترقي کوله نو دې داستانونو کښې جدت راتلو، لکه غنائي ادب هم تخليق شو، داسې داستانونه چې سندرغاړو به وئيل. ورو ورو دترقۍ او پرمختګ سره سره او د وخت د تقاضو مطابق ددې وخت کم شو اوتردې چې لنډې افسانې ته خبره راورسېدله، بل اړخ ته يو بل صنف د ادب مېدان ته راغلو چې اوس ورته ناول وئيلے شي.

دعلم د خورېدلو سره سره پوهانو اوعالمانو د خپلو نظرياتو د خورولو لپاره د داستاني ادب نه استفاده کوله. پۀ خصوصي ډول داسلام خورېدلو سره سره چې کله دنورو قامونو اومذهبونو قيصې عربۍ ته ترجمه شوې، ورسره ورسره دهغوي مذهبي، معاشي اومعاشرتي نظريات اوفلسفې راغلې، مسلمانانو ولوستلې او استفاده ترې نه شورو شوه. نو پۀ دې د اولس پوهه کولو لپاره د داستان يا قيصه ګوئۍ صنف غوره وګڼلے شو.

پۀ نړيوال ادب او تاريخ کۀ چرې نظر واچولے شي نو ماورائي ادب اخوا کول او پۀ هغې کښې د حقيقي انسان حقيقي مسئلې بيانول هم لويو لويو فلاسفه اوديني عالمانو لکه ابن سينا او ابن طفېل پېل کړل. ابن طفېل وړومبے فلسفي اوعالم دين دے چې يوه لويه مسئله، فلسفيانه، مذهبي اومعاشرتي ئې پۀ ډېر ساده انداز کښې دقيصې پۀ ډول بيان کړۀ. د هغۀ کرادارونه پۀ اولس کښې مقبول وو او د حقيقي ژوند نه ئې منتخب کړي وو اود ژوند حقيقي مسئلې ئې پکښې بيان کړې وې. دغه کتاب اوس زمونږ سره دے. د ابن طفېل دغه کتاب چې کله يورپي ژبو ته ترجمه شو نوددې پۀ تاثر کښې يورپي فلاسفه اومذهبي عالمانو ناولونه هم ددغه مقصد لپاره وليکل.

ناول

ناول د داستاني ادب جديد صنف دے او د جديد وخت او زمانې د تقاضو اوغوښتنو سره سم حقيقي قيصه لري نور کردارونه او واقعات به فکشن وي. پۀ پخوانو داستانونو کښې به ماورائي طاقتونه اوهيروګان موجود وو او په قيصه کښې به ئې رنګ اوخوند پېدا کولو ولې پۀ موجوده زمانو او ناولونوکښې اوس څوک دومره وخت نۀ لري چې اوږدې قيصې واوري اوماورائي طاقتونه پۀ جنګ وويني .اوس انسان پۀ ناول کښې د خپل حقيقي ژوند هېنداره ليدل غواړي . ناول دغه ټولې تقاضې پوره کوي . دا د انساني حقيقي ژوند عکاسي کوي او حقيقي انسان ته پېښ حالات بيانوي هغه کې ښۀ وي اوکۀ بد. د هغې دپېښېدلو علتونه بيانوي،اغېزه ئې ښائي اود مخنيوي دپاره ئې عوامل پۀ ګوته کوي.

يوه مغالطه

پۀ پښتو ادب کښې پۀ عمومي ډول ليکوال پۀ دې عقيده دي چې وړومبے ناول پۀ يورپ کښې ليکلے شوے ؤ اوداسې څۀ لسو خواو شا ناولونه پۀ دې قطار کښې ايښودلي شوي چې دوه ناولونه پکښې دادي؛ د ډېنيئل ډېفو “روبنسن کروز” اود جان بنيان ” دي پلګرېم پراګرېس”. دادواړه ناولونه پۀ اوولسمه او اتلسمه صدۍ عيسوي کښې ليکلے شوي دي. جان بنيان پۀ کال ۱۶۷۸ کښې خپل ناول خور کړے ؤ او ډينيئل ډېفو پۀ کال ۱۷۱۹ کښې چاپ کړے ؤ. داتفاق خبره ده چې دجان بنيان ناول”دي پلګرېم پراګرېس” د”سيرالسالکين” پۀ نامه پښتو ته ترجمه شوے دے اودپښتو وړؤمبے ترجمه شوے ناول دے.

د ډېنيئل ډېفو ناول ” روبنسن کروز” ته اکثر ليکوال وړومبے ناول وائي او ډېر ليکوال وائي چې داناول د ابن طفېل دناول د يوې قيصې چې پۀ دولسمه پېړۍ ميلادي کښې ئې ليکلے ؤ پۀ تاثر کښې ليکلے شوے دے. دابن طفېل کتاب پۀ کال ۱۶۷۱ کښې اېډورډ پوسک لاطيني ژبې ته ترجمه کړے ؤ او سائمن اوکلے پۀ ۱۷۰۸ کښې انګريزي ته ترجمه کړے ؤ. د ابن طفېل دې کتاب يا ناول ديورپ پۀ منورين دور کښې مهم رول لوبولے ؤ اود هغه وخت ټول فلاسفه ئې متاثړه کړي وو. دډېنيئل ډېفو د ناول قيصه ددې قيصې سره ډېر زيات يوشان والے لري. د دواړو ناولونو هيروګان د تنهايۍ ښکار وي اودتنهايۍ ژوند تېروي.

دابن طفېل ناول(۱۲۰۰ ميلادي يا عيسوي کال)

دابن طفېل دغه قيصه چې هغوي پۀ دولسمه صدۍ ميلادي کښې ليکلې وه پۀ وړومبي ځل ديو حقيقي انسان دحقيقي مسئلو قيصه ده. زمان مکان اوواقعات لري اوهېڅ ماوراء خيالات پکښې نشته. دنړۍ دتاريخ وړومبۍ قيصه ده چې ټول کردارونه ئې حقيقي انسانان دي. پۀ دې کښې دناول دهيرو زېږون لپاره اول دوه واقعات بيان شوي دي.

ابن طفېل دغربي اسلامي نړۍ پۀ ابن باجه پسې دوېم فلسفي ؤ چې شاهي طبيب ؤ او پۀ دربار کښې ورته خاص مقام حاصل ؤ. هغوي فلسفه لوستلې وه اوهغه وخت د مروجو عقايدو نه خبر ؤ. بادشاه به پۀ خپل دربار کښې دخاصانو سره پۀ فلسفيانه موضوعاتو اومسئلو بحث کولو ولې پۀ اولس کښې ئې سخت مخالف ؤ اوداسې خلکو له به ئې سزاګانې ورکولې چې پۀ اولس کښې به ئې پۀ ډاګه فلسفيانه مباحث کول.

ابن طفيل پۀ هغه زمانه ډېرې رسالې او کتابونه ليکلي دي ولې ټول د وخت پۀ ګردونو کښې ورک دي صرف يو کتاب يا رساله چې دلته د بحث لاندې ده پۀ مکمله توګه بچ پاتې شوې ده. د دې نامه “حي بن يقظان” ده. داکتاب ما پښتو ته ترجمه کړے دے او ډېر زربه انشاالله لوستونکو ته وړاندې شي.

ابن طفېل پۀ خپل کتاب کښې د “المتفرد المتوحد” نظريه يا اصطلاح وړاندې کړې ده. پۀ دې بنياد چې يو انسان د زېږون نه پس يواځے پاتې شي نو ايا هغه خپل مادي اوروحاني ضرورتونه پوره کولے شي کۀ نه؟ ددې خبرې پۀ فلاسفه کښې پۀ هغه زمانه دابحث ؤ چې د وخت تېرېدلو سره دانسان د فطري عقل سره مطابقت پېداکولو کښې د اسلام پۀ شان کښې څۀ کموت نۀ راځي. اسلام يو همه ګير مذهب دے اوانسان ته دعلم حاصلولو، پۀ قران دپوهېدلو او پۀ هغې کښې دغورکولو بلنه ورکوي. کۀ څوک داسې کوي نو الله ته رسي اود کائنات پۀ پټو رازونو خبرېږي. الله تعالیٰ انسان ته د خېر و شر دپېژند ګلو يو فطري صلاحيت ورکړے دے دکوم پۀ برکت چې هغه داخلاقي نظام اوشريعت پۀ تکل کښې پرېوځي.

دابن طفېل پېژندګلو

دابن طفېل پوره نوم ابوبکر محمد بن عبدالملک ابن طفېل القېس دے . دے د دولسمې صدۍ عيسوي پۀ وړومبو کښې خواوشا ۱۱۸۰ او ۱۱۱۰ ترمېنځه دغرناطه پۀ خواکښې پۀ وادي اتش کښې زېږېدلے ؤ. د هغوي د ژوند وړومبي حالات د وخت پۀ ګړدونو کښې پټ دي. خو ځينې مصنفين (ليکوال) او تاريخ دانان وائي چې هغوي دخپلې زمانې مروج علوم حاصل کړي وو. پۀ طب، رياضي، فلسفه، شعر و ادب، فلکيات او نورو علومو کښې ورته څرګنداوجوت مقام حاصل ؤ. ابن خطيب پۀ فن کښي دهغوي ددوه کتابونو ذکر کوي.

• عبدالواحد نوموړے سپيني مورخ دهغوي پۀ فلسفه طبيعات اوفلسفه الٰهيات دڅوکتابونو ذکر کوي. (تاريخ فلسفه اسلام ازلطفیٰ جمعه(ترجمه) مخ ۱۳۳)

• دغه شان ابن ابي اصيبه (Asiba) دابن رشد پۀ حواله دابن طفېل د يو کتاب “في البقع المسکونه والغير المسکونه” ذکر کړے دے.

• ابو اسحٰق تبروجي مشهور فلکيات دان دے اودبطليموس دنظام غلط ثابتولو کوشش دے . پۀ خپل کتاب کښې ليکي :

“اے وروره تا ته معلومه نۀ ده چې زمونږ استاد قاضي ابوبکر ابن طفېل فرمائي چې هغوي دحرکاتولپاره يو خاص نظام وضع کړے دے اودکوم نظام اتباع چې هغوي کوله هغه دبطليموس دنظام مختلف اوجدا وو” (تاريخ فلسفةالاسلام ازلطفي جمه(ترجمه) ۱۳۴

خو د علم و هنر د محرومۍ له کبله د ابن طفېل دغه ټول کتابونه ورک دي ولې صرف د “حي بن يقظان” شهرت اومقبوليت پۀ خپل ځاے جوت دے اوترقيامته به دهغۀ نوم دفلسفې اوحکمت پۀ دنيا کښې تل ترتله ژوندے وي.

ابن طفېل پۀ دنياوي ژؤند کښې هم لوے مقام موندلے ؤ،قاضي ؤ د خليفه ابويعقوب د دربار خاص سړے ؤ. د هغوي پۀ وجه نور ډېر عالمان اوپوهان وائي چې ګورنر هم پاتې شوے ؤ. ابن رشد د خليفه ابو يعقوب دربار ته دوي رسولے ؤ.

کله چې پۀ کال ۱۱۸۴ کښې خليفه ابويعقوب د سنيريم (پرتګال) پۀ محاصره کښې زخمي شو او بيا وفات شو نو ابو يوسف المنصور خليفه شواودابن طفېل پۀ مرتبه کښې څۀ فرق رانغلو اوداتيا کالو پۀ عمر (۱۱۸۵)کښې وفات شو. خليفه ئې پۀ خپله دجنازې مونځ ادا کړو او پۀ عزت اودرناوي سره ئې ښخ کړو.

دابن طفېل فکر:-

ابن طفېل د فلاسفه اسلامي اولنۍ ډلې فلسفي ؤ. دخداے د تصور پۀ حقله هغه دهاغه فلسفې نه اغېزه مومي کوم چې د معتزله وه . پۀ دوي کښې ځينې صفات سلبي مني او د صفات اثباتي نه منکر ؤ.

ابن طفېل ددې رايې قائل دے چې صفات اثباتي پۀ خاصه توګه علم اوقدرت دالله ذات دے. لېکن د ذات نه جدا نۀ دي.

د خداے پۀ باره کښې چې “حي بن يقظان” کوم حدونه مقرروي اوڅنګه چې حېوان او ونې بوټي د افت نه بچ ساتل خپل فرض ګڼي، پۀ دې خيالاتو کښې د هندي فلسفې اغېزه جوته ده. دا خيال د بغداد پۀ زرين دور کښې پۀ علمي اوتمدني هلو ځلو کښې خوارۀ شوي وو. پۀ دغه زمانه هندي اوبدهـ عالمان پۀ بغداد کښې موجود وو او دا څۀ لرې خبره نۀ ده چې مسلمانان ددوي دفلسفې او ژوند نه ښۀ خبر وو.

ځينې خلک وائي چې ” اور” ته چې ابن طفېل کوم اهميت ورکوي دا د ايراني فلسفې اثر دے . خو مونږ وينو چې “اور” صرف “حي بن يقظان” دخپل ضرورت سره سم استعمالوي اوزيات اهميت نۀ ورکوي.

دحي بن يقظان دژوند اولنے پړاو هغه يقين دے چې ټول وجود د يوکار ساز لۀ کبله دے . دوېم پړاو د هغۀ خپل ذات دے چې کله هغه د خپل ذات اوذات حق پۀ حقله تصور قائموي . اوبيا درياضت پۀ ذريعه د حق مشاهده کوي. درېم پړاو هغه دے چې کله دابسال سره ليدل کتل کوي.

د ارسطو د فلسفې يو اړخ داسې دے چې د اسلام سره ډغره خوري يعنې د”عالم” دقدامت نظريه” . ځکه نو معتزله اود هغوي مخالفانو دواړو ددې پۀ رد زور لګولے ؤ.

ابن طفېل وائي چې پۀ هر دواړه حالته کښې مرکزي حقيقت پۀ خپل ځاے قائم وي” چې ددې عالم چلوونکے شته”

ددې کتاب ترجمې

دې کتاب پۀ عربي او يورپي ادب ډېره اغېزه اچولې ده . پۀ اوولسمه اواتلسمۀ صدۍ (۱۷۰۰-۱۸)عيسوي کښې پۀ يورپ کښې د ټولونه زيات خرڅېدونکے کتاب دے .ددې کتاب پۀ کلاسيکي اسلامي فلسفه اود يورپ پۀ جديده فلسفه ژور اثرات ليدے شي . د دې لۀ کبله پۀ يورپ کښې سائنسي انقلاب ترقي کړې وه او د يورپ پۀ منور کېدلو کښې دانقلاب سرخېل ؤ. د دې ناول فکر اوبنيادي فلسفه ترکافي حده پورې يا د دې ناول اثر مونږ ته تر پوره حده د تهامس حابس(Thomas Hobbs)،جان لوک(John Locke) ،اسحاق نيوټن او ايمنويل کانټ پۀ کتابونو کښې جوت ښکاري . د دې کتاب لاطيني ترجمه د ( philosophus Autodidactus) پۀ نامه پۀ کال ۱۶۷۱ عيسوي کښې شوې وه چې ايډورډ پوسک(Edward Pocoke ) کړې وه . وړومبۍ انګريزي ترجمه سائمن اوکلے (Simon OckleY) کړې وه چې پۀ کال ( ۱۷۰۸) کښې خوره شوه . دې ترجمې شائد چې ډېنئيل ډېفو (Daniel Defoe) متاثره کړے ؤ او روبنسن کروز ناول ئي وليکلو کوم چې پۀ انګريزي ادب کښې وړومبے ناول ګڼلے شي . دې ناول جان لوکے پۀ کال ۱۶۹۰ کښې تهپ وهڅولو چې An EssaY Concerning Human Understading (1690) وليکي او Tabula Raser فکر ئې وړاندې کړوکوم چې ديورپ د جديدې فلسفې (Empericom) سوب شو. دځينې پوهانو خيال دے چې داکتاب دامام غزالي دتهافة پۀ جواب کښې ليکلے شوے دے.

ددې کتاب شوې ترجمې اود هغې تفصيل

۱. لاطيني مع نص عربي از Po Cocke ۱۶۷۱

۲.انګريزي از Georg Eieth (Quacker) ۱۶۷۴

۳. انګريزي George Aashwell ۱۴۰۸

۴. ” انګريزي Simon ockley ۱۷۰۸

۵ . برانيل BRonnle ۱۹۰۴

۶. فرېنچ ژبه مع عربي نص leoh Gautheir ۱۹۰۰

۷. سپانش ژبه Ponsy Biogues ۱۷۲۶

۸. جرمن ژبه ۱۴۷۲

۹. روسي ژبه SDB ۱۷۰۱

۱۰. روسي ژبه J Kuzmin ۱۹۲۰

۱۱. . روسي ژبه Angel Gonxlex Palencia ۱۹۳۶

۱۲ ډاکټر سيد محمد يوسف اردو ۱۹۵۵.

۱۳. ديو خبر مطابق ددې اردو ترجمه پروفېسر فدا علي خان پۀ ۱۹۰۶ کښې کړې وه او پۀ مجله “دلګداز” کښې پرې عبدالحليم شرر يو مضمون ليکلے ؤ.

۱۴.. دا پښتو ترجمه چې ستاسو پۀ لاسو کښې ده، د پروفېسر محمد يوسف سيد (۱۹۵۶) دکتاب نه شوې ده .

۱۵. پښتو ترجمه،رشيد احمد،۲۰۲۰ چې ډير زر به ستاسو په لاسو کښې وي .

دابن طفېل داکتاب “حي بن يقظان” ما پۀ خپله داردو نه ترجمه کړے دے چې ډېر زر به لوستونکو ته وړاندې شي. دا کتاب پۀ ډېرو مسئلو بحث کوي او ډېر مسائل ئې حل کړي دي. دا کتاب ډېر پخوانے دے ولې مسائل اوس هم شته . پۀ دې کښې پۀ تصوف اود هغې د سلوک پۀ منازلو او د هغې سرته رسولو باندې پوره بحث شته چې بين السطور ليکوال وړاندې کړے دے. ليکوال دعویٰ کوي چې دا زما خپله تجربه ده .ابن طفېل ګوچې کله کله پۀ امام غزالي تنقيد کوي ولې نور د هغوي نه متاثره ښکاري . او امام غزالي داسلام اودين لوے عالم ګڼي . پوهان وائي چې دغزال يعنې هسې خيال ئې دهغۀ دنامې نه اخستلے دے او پۀ صحيح معنو کښې ئې معلم اواستاد ګڼي . ولې ځينې پوهان دادعویٰ هم کوي چې دا د امام غزالي د کتاب “تهافة الفلاسفه” پۀ جواب کښې ليکلے شوے دے . ددې لارې سالکين ترې نه استفاده کولے شي . پۀ دې کتاب کښې دځينې صوفيانه نظرياتو رد هم شوے دے ولې پۀ باريکو نکتو هغه لوستونکي زيات پوهېږې چې دتصوف او فلسفې پۀ خصو صي ډول د اسلامي فلسفې اوفکر نه خبر وي .

داکتاب مونږ ته بلنه راکوي چې د خپل دين نه ځان خبر کړو،پوهه پرې حاصله کړو ځکه چې اسلام دپوهېدلو بلنه ورکوي . قران دپوهې اوعمل بلنه ورکوي اوهرچاته ئي ورکوي . داپۀ دنيا اواخرت دواړو دکاميابۍ وسيله ده خو شرط ئې پوهه ده. زمونږ دټولو مسئلو حل پۀ قران کښې دے خو هله چې ځان پرې پوهه کړو، عمل پرې وکړو. پۀ صحيح معنو کښې هغه اسرار معلوم کړو چې قران ئې بيانوي . قران دانسان دترقۍ راز پۀ علم کښې ښائي.